DARMAGANDUL
Anyariosaken reringkesanipun
BABAD BEDAHING MAJAPAHIT
Kawewehan pepandinganing cariyos
Miturut suraosipun serat walisana
Serat Darmagandul sudah diterbitkan beberapa kali setidaknya hingga
empat kali naik cetak di atas kertas. Cetakan ke-empat dilakukan pada
tahun 1955. Dari beberapa sejarah dan karya sastra tersebut mengalami
beberapa tambahan dan sedikit pengurangan. Sementara itu, Darmagandul
cetakan pertama (mungkin dalam bentuk tulisan di atas daun lontar)
sangat sulit dilacak keberadaannya. Berikut ini saya sertakan cetakan ke
3. Tanpa ada tendensi apapun saya menayangkan Darmagandul sekedar
menambah dan melestarikan karya sastra kuno, demi menghargai para
leluhur perintis bangsa. Selain itu saya berusaha semaksimal mungkin
untuk mencintai dan menggali produk-produk lokal yang sarat muatan nilai
kearifan. Saya pun menyadari sering terjadi pemutarbalikan sejarah masa
lampau terutama apa yang terjadi pada masa abad 15 s/d 19. Dengan
harapan penayangan ini dapat menambah khasanah ilmu yang berfungsi
menjadi bandul penyeimbang sumber sejarah lainnya yang dianggap
kontraversi dengan kejadian masa lalu. Dalam konteks ini saya berusaha
tidak mengambil sikap pro kontra, sebaliknya berangkat dari sikap
ilmiah, dan etika akademisi. Yang terpenting saya mencoba merambah
hakekat ilmu yang “katanya” bebas nilai,
walaupun saya sangat pesimis dengan pendapat tersebut. Namun dengan
sangat menyesal tayangan masih dalam bahasa Jawa sehingga belum bisa
dipahami khalayak umum. Sementara ini saya masih menyelesaikan alih
bahasa yang dibantu sahabat-sahabat yang peduli dengan pelestarian
kesusastraan kuno.
BEBUKA
Sinarkara sarjunireng galih,
myat carita dipangiketira,
kihai Kalamwadine,
ing nguni anggeguru,
puruhita mring Raden Budi,
mangesthi amiluta,
duta rehing guru,
sru sêtya nglampahi dhawah,
panggusthine tan mamang ing lair batin,
pinindha lir Jawata.
Satuduhe Raden Budi ening,
pan ingembun pinusthi ing cipta,
sumungkem lair batine,
tan etung lebur luluh,
pangesthine ing awal akhir,
tinarimeng Bathara,
sasedyanya kabul,
agung nugraheng Hyang Suksma,
sinung ilham ing alam sahir myang kabir,
dumadya auliya.
Angawruhi sasmiteng Hyang Widdhi,
pan biyasa mituhu susetya,
mring dhawuh weling gurune,
kedah medharken kawruh,
karya suka pireneng jalmi,
mring sagung ahli sastra,
tuladhaning kawruh,
kyai Kalamwadi ngarang,
sinung aran srat Darmagandhul jinilid,
sinung tembang macapat.
Pan katemben amaos kinteki,
tembang raras rum seya prasaja,
trewaca wijang raose,
mring tyas gung kumacelu,
yun darbeya miwah nimpeni,
pinirit tinuladha, lelepiyanipun,
sawusnya winaos tamat,
linaksanan tinedhak tinurun sungging,
kinarya nglipur manah.
Pan sinambi-sambi jagi panti,
saselanira ngupaya tedha,
kinarya cagak lenggahe,
nggennya dama cinubluk,
mung kinarya ngarem-aremi,
tarimanireng badan,
anganggur ngethekur,
ngebun-bun pasihaning Hyang,
suprandene tan kaliren wayah siwi,
sagotra minulyarja.
Wus pinupus sumendhe ing takdir,
pan sumarah kumambang karseng Hyang,
ing lokhilmakful tulise,
panitranira nuju,
ping trilikur ri Tumpak manis,
Ruwah Je warsanira,
Sancaya kang windu,
masa Nem ringkêlnya Aryang,
wuku Wukir sangkalanira ing warsi:
wuk guna ngesthi Nata
[taun Jawa 1830].
DARMAGANDHUL
Ing sawijining dina Darmagandhul matur marang Kalamwadi mangkene
“Mau-maune kêpriye dene wong Jawa kok banjur padha ninggal agama Buddha
salin agama Islam?”
Wangsulane Ki Kalamwadi: “Aku dhewe iya ora pati ngrêti, nanging aku
tau dikandhani guruku, ing mangka guruku kuwi iya kêna dipracaya,
nyaritakake purwane wong Jawa padha ninggal agama Buddha banjur salin
agama Rasul”.
Ature Darmagandhul: “Banjur kapriye dongengane?”
Ki Kalamwadi banjur ngandika maneh: “Bab iki satêmêne iya prêlu
dikandhakake, supaya wong kang ora ngrêti mula-bukane karêben ngrêti”.
Ing jaman kuna nagara Majapahit iku jênênge nagara Majalêngka, dene
ênggone jênêng Majapahit iku, mung kanggo pasêmon, nanging kang durung
ngrêti dêdongengane iya Majapahit iku jênêng sakawit. (1)
Ing nagara Majalêngka kang jumênêng Nata wêkasan jêjuluk Prabu Brawijaya.
Ing wêktu iku, Sang Prabu lagi kalimput panggalihe, Sang Prabu krama
oleh Putri Cêmpa, (2) ing mangka Putri Cêmpa mau agamane Islam, sajrone
lagi sih-sinihan, Sang Rêtna tansah matur marang Sang Nata, bab luruhe
agama Islam, sabên marak, ora ana maneh kang diaturake, kajaba mung
mulyakake agama Islam, nganti njalari katariking panggalihe Sang Prabu
marang agama Islam mau.
Ora antara suwe kaprênah pulunane Putri Cêmpa kang aran Sayid Rakhmat
tinjo mênyang Majalêngka, sarta nyuwun idi marang Sang Nata, kaparênga
anggêlarake sarengate agama Rasul. Sang Prabu iya marêngake apa kang
dadi panyuwune Sayid rakhmat mau. Sayid Rakhmat banjur kalakon dhêdhukuh
ana Ngampeldênta ing (3) anggêlarake agama Rasul. Ing kono banjur akeh
para ngulama saka sabrang kang padha têka, para ngulama lan para maulana
iku padhamarêk sang Prabu ing Majalêngka, sarta padha nyuwun dhêdhukuh
ing pasisir. Panyuwunan mangkono mau uga diparêngake dening Sang Nata.
Suwe-suwe pangidhêp mangkono mau saya ngrêbda, wong Jawa banjur akeh
bangêt kang padha agama Islam.
Sayid Kramat dadi gurune wong-wong kang wis ngrasuk agama Islam
kabeh, dene panggonane ana ing Benang (4) bawah Tuban. Sayid Kramat iku
maulana saka ing ‘Arab têdhake Kanjêng Nabi Rasulu’llah, mula bisa dadi
gurune wong Islam. Akeh wong Jawa kang padha kelu maguru marang Sayid
Kramat. Wong Jawa ing pasisir lor sapangulon sapangetan padha ninggal
agamane Buddha, banjur ngrasuk agama Rasul. Ing Balambangan sapangulon
nganti tumêka ing Bantên, wonge uga padha kelu rêmbuge Sayid Kramat.
Mangka agama Buddha iku ana ing tanah Jawa wis kêlakon urip nganti
sewu taun, dene wong-wonge padha manêmbah marang Budi Hawa. Budi iku
Dzate Hyang Widdhi, Hawa iku karêping hati, manusa ora bisa apa-apa,
bisane mung sadarma nglakoni, budi kang ngobahake.
Sang Prabu Brawijaya kagungan putra kakung kang patutan saka Putri
Bangsa Cina, miyose putra mau ana ing Palembang, diparingi têtêngêr
Raden Patah.
Barêng Raden Patah wis diwasa, sowan ingkang rama, nganti sadhereke
seje rama tunggal ibu, arane Raden Kusen. Satêkane Majalêngka Sang Prabu
kewran panggalihe ênggone arêp maringi sêsêbutan marang putrane, awit
yen miturut lêluri saka ingkang rama, Jawa Buddha agamane, yen nglêluri
lêluhur kuna, putraning Nata kang pambabare ana ing gunung, sêsêbutane
Bambang. Yen miturut ibu, sêsêbutane: Kaotiang, dene yen wong ‘Arab
sêsêbutane Sayid utawa Sarib. Sang Prabu banjur nimbali patih sarta para
nayaka, padha dipundhuti têtimbangan ênggone arêp maringi sêsêbutan
ingkang putra mau. Saka ature Patih, yen miturut lêluhur kuna putrane
Sang Prabu mau disêbut Bambang, nanging sarehne ibune bangsa Cina,
prayoga disêbut Babah, têgêse pambabare ana nagara liya. Ature Patih
kang mangkono mau, para nayaka uga padha mupakat, mula Sang Nata iya
banjur dhawuh marang padha wadya, yen putra Nata kang miyos ana ing
Palembang iku diparingi sêsêbutan lan asma Babah Patah. Katêlah nganti
tumêka saprene, yen blastêran Cina lan Jawa sêsêbutane Babah. Ing nalika
samana, Babah Patah wêdi yen ora nglakoni dhawuhe ingkang rama, mulane
katone iya sênêng, sênênge mau amung kanggo samudana bae, mungguh
satêmêne ora sênêng bangêt ênggone diparingi sêsêbutan Babah iku.
Ing nalika iku Babah Patah banjur jinunjung dadi Bupati ing Dêmak,
madanani para bupati urut pasisir Dêmak sapangulon, sarta Babah Patah
dipalakramakake oleh ing Ngampelgadhing, kabênêr wayahe kiyai Agêng
Ngampel. Barêng wis sawatara masa, banjur boyong marang Dêmak, ana ing
desa Bintara, sarta sarehne Babah Patah nalika ana ing Palembang agamane
wis Islam, anane ing Dêmak didhawuhi nglêstarekake agamane, dene Raden
Kusen ing nalika iku jinunjung dadi Adipati ana ing Têrung (5),
pinaringan nama sarta sêsêbutan Raden Arya Pêcattandha.
Suwening suwe sarak Rasul saya ngrêbda, para ngulama padha nyuwun
pangkat sarta padha duwe sêsêbutan Sunan, Sunan iku têgêse budi, uwite
kawruh kaelingan kang bêcik lan kang ala, yen wohe budi ngrêti marang
kaelingan bêcik, iku wajib sinuwunan kawruhe ngelmu lair batin.
Ing wêktu iku para ngulama budine bêcik-bêcik, durung padha duwe
karêp kang cidra, isih padha cêgah dhahar sarta cêgah sare. sang Prabu
Brawijaya kagungan panggalih, para ngulama sarake Buddha, kok nganggo
sêsêbutan Sunan, lakune isih padha cêgah mangan, cêgah turu. Yen sarak
rasul, sirik cêgah mangan turu, mung nuruti rasaning lesan lan awak. Yen
cêgah mangan rusak, Prabu Brawijaya uga banjur paring idi. Suwe-suwe
agama Rasul saya sumêbar. Ing wêktu iku ana nalar kang aneh, ora kêna
dikawruhi sarana netra karna sarta lesan, wêtune saka engêtan, jroning
utêk iku yen diwarahi budi nyambut gawe, kang maca lan kang krungu
nganggêp têmên lan ora, iya kudu ditimbang ing sabênêre, saiki isih ana
wujuding patilasane, isih kêna dinyatakake, mula saka pangiraku iya
nyata.
Dhek nalika samana Sunan Benang sumêdya tindak marang Kadhiri, kang
ndherekake mung sakabat loro. Satêkane lor Kadhiri, iya iku ing tanah
Kêrtasana, kêpalangan banyu, kali Brantas pinuju banjir. Sunan Benang
sarta sakabate loro padha nyabrang, satêkane wetan kali banjur niti-niti
agamane wong kono apa wis Islam, apa isih agama Budi. Ature Ki Bandar
wong ing kono agamane Kalang, sarak Buddha mung sawatara, dene kang
agama Rasul lagi bribik-bribik, wong ing kono akeh padha agama Kalang,
mulyakake Bandung Bandawasa. Bandung dianggêp Nabine, yen pinuji dina
Riyadi, wong-wong padha bêbarêngan mangan enak, padha sênêng-sênêng ana
ing omah. Sunan Benang ngandika: “Yen ngono wong kene kabeh padha agama
Gêdhah, Gêdhah iku ora irêng ora putih, tanah kene patut diarani Kutha
Gêdhah”.
Ki Bandar matur: “Dhawuh pangandika panjênêngan, kula ingkang
nêkseni”. Tanah saloring kutha kadhiri banjur jênêng Kutha Gêdhah,
nganti têkane saiki isih karan Kutha Gêdhah, nanging kang mangkono mau
arang kang padha ngrêti mula-bukane.
Sunan Benang ngandika marang sakabate: “Kowe goleka banyu imbon
mênyang padesan, kali iki isih banjir, banyune isih buthêk, yen diombe
nglarani wêtêng, lan maneh iki wancine luhur, aku arêp wudhu, arêp
salat”.
Sakabate siji banjur lunga mênyang padesan arêp golek banyu, têkan
ing desa Pathuk ana omah katone suwung ora ana wonge lanang, kang ana
mung bocah prawan siji, wajah lagi arêp mêpêg birahi, ing wêktu iku lagi
nênun. Sakabat têka sarta alon calathune: “mBok Nganten, kula nêdha
toya imbon bêning rêsik”. mBok Prawan kaget krungu swarane wong lanang,
barêng noleh wêruh lanang sajak kaya santri, MBok Prawan salah cipta,
pangrasane wong lanang arêp njêjawat, mêjanani marang dheweke, mula
ênggone mangsuli nganggo têmbung saru: “nDika mêntas liwat kali têka
ngangge ngarani njaluk banyu imbon, ngriki botên entên carane wong
ngimbu banyu, kajaba uyuh kula niki imbon bêning, yen sampeyan ajêng
ngombe”.
Santri krungu têtêmbungan mangkono banjur lunga tanpa pamit lakune
dirikatake sarta garundêlan turut dalan, satêkane ngarsane Sunan Benang
banjur ngaturake lêlakone nalika golek banyu. Sunan Benang mirêng ature
sakabate, bangêt dukane, nganti kawêtu pangandikane nyupatani, ing
panggonan kono disabdakake larang banyu, prawane aja laki yen durung
tuwa, sarta jakane aja rabi yen durung dadi jaka tuwa, barêng kêna
dayaning pangandika mau, ing sanalika kali Brantas iline dadi cilik,
iline banyu kang gêdhe nyimpang nrabas desa alas sawah lan patêgalan,
akeh desa kang padha rusak, awit katrajang ilining banyu kali kang
ngalih iline, kali kang maune iline gêdhe sanalika dadi asat. Nganti
tumêka saprene tanah Gêdhah iku larang banyu, jaka lan prawane iya
nganti kasep ênggone omah-omah. Sunan Benang têrus tindak mênyang
Kadhiri.
Ing wêktu iki ana dhêmit jênênge Nyai Plêncing, iya iku dhêmit ing
sumur Tanjungtani, tansah digubêl anak putune, padha wadul yen ana wong
arane Sunan Benang, gawene nyikara marang para lêlêmbut,
ngêndêl-êndêlake kaprawirane, kali kang saka Kadhiri disotake banjur
asat sanalika, iline banjur salin dalan kang dudu mêsthine, mula akeh
desa, alas, sawah sarta patêgalan, kang padha rusak, iya iku saka
panggawene Sunan Benang, kang uga ngêsotake wong ing kono, lanang wadon
ngantiya kasep ênggone omah-omah, sarta kono disotake larang banyu sarta
diêlih jênênge tanah aran Kutha Gêdhah, Sunan Benang dhêmêne salah
gawe. Anak putune Nyai Plêncing padha ngajak supaya Nyai Plêncing gêlêma
nêluh sarta ngrêridhu Sunan Benang, bisaa tumêka ing pati, dadi ora
tansah ganggu gawe. Nyai Plêncing krungu wadule anak putune mangkono
mau, enggal mangkat mêthukake lakune Sunan Benang, nanging dhêmit-dhêmit
mau ora bisa nyêdhaki Sunan Benang, amarga rasane awake padha panas
bangêt kaya diobong. Dhêmit-dhêmit mau banjur padha mlayu marang
Kadhiri, satêkane ing Kadhiri, matur marang ratune, ngaturake kahanane
kabeh. ratune manggon ing Selabale. (6) Jênênge Buta Locaya, dene
Selabale iku dununge ana sukune gunung Wilis. Buta Locaya iku patihe Sri
Jayabaya, maune jênênge kiyai Daha, duwe adhi jênênge kiyai Daka. Kiyai
daha iki cikal-bakal ing Kadhiri, barêng Sri Jayabaya rawuh, jênênge
kiyai Daha dipundhut kanggo jênênge nagara, dheweke diparingi Buta
Locaya, sarta banjur didadekake patihe Sang Prabu Jayabaya.
Buta iku têgêse: butêng utawa bodho, Lo têgêse kowe, caya têgêse:
kêna dipracaya, kiyai Buta Locaya iku bodho, nanging têmên mantêp sêtya
ing Gusti, mulane didadekake patih. Wiwite ana sêbutan kiyai, iya iku
kiyai daha lan kiyai Daka, kiyai têgêse: ngayahi anak putune sarta
wong-wong ing kanan keringe.
Jêngkare Sri Narendra anjujug ing omahe kiyai Daka, ana ing kono Sang
Prabu sawadya-balane disugata, mula sang Prabu asih bangêt marang kiyai
Daka, jênênge kiyai Daka dipundhut kanggo jênêng desa, dene kiyai Daka
banjur diparingi jênêng kiyai Tunggulwulung, sarta dadi senapatining
pêrang.
Samuksane Sang Prabu Jayabaya lan putrane putri kang aran Ni Mas Ratu
Pagêdhongan, Buta Locaya lan kiyai Tunggulwulung uga padha muksa; Ni
Mas Ratu Pagêdhongan dadi ratuning dhêmit nusa Jawa, kuthane ana sagara
kidul sarta jêjuluk Ni Mas Ratu Anginangin. Sakabehe lêlêmbut kang ana
ing lautan dharatan sarta kanan keringe tanah Jawa, kabeh padha sumiwi
marang Ni Mas Ratu Anginangin.
Buta Locaya panggonane ana ing Selabale, dene kiyai Tunggulwulung ana
ing gunung Kêlut, rumêksa kawah sarta lahar, yen lahar mêtu supaya ora
gawe rusaking desa sarta liya-liyane.
Ing wêktu iku kiyai Buta Locaya lagi lênggah ana ing kursi kêncana
kang dilemeki kasur babut isi sari, sarta kinêbutan êlaring mêrak,
diadhêp patihe aran Megamêndhung, lan putrane kakung loro uga padha
ngadhêp, kang tuwa arane Panji Sêktidiguna, kang anom aran panji
Sarilaut.
Buta Locaya lagi ngandikan karo kang padha ngadhêp, kaget kasaru
têkane Nyai Plêncing, ngrungkêbi pangkone, matur bab rusake tanah lor
Kadhiri, sarta ngaturake yen kang gawe rusak iku, wong saka Tuban kang
sumêdya lêlana mênyang Kadhiri, arane Sunan Benang. Nyai Plêncing
ngaturake susahe para lêlêmbut sarta para manusa.
Buta Locaya krungu wadule Nyai Plêncing mangkono mau bangêt dukane,
sarirane nganti kaya gêni, sanalika banjur nimbali putra-wayahe sarta
para jin pêri parajangan, didhawuhi nglawan Sunan Benang. Para lêlêmbut
mau padha sikêp gêgaman pêrang, sarta lakune barêng karo angin, ora
antara suwe lêlêmbut wis têkan ing saêloring desa Kukum, ing kono Buta
Locaya banjur maujud manusa aran kiyai Sumbre, dene para lêlêmbut kang
pirang-pirang ewu mau padha ora ngaton, kiyai Sumbre banjur ngadêg ana
ing têngah dalan sangisoring wit sambi, ngadhang lakune Sunan Benang
kang saka êlor.
Ora antara suwe têkane Sunan Benang saka lor, Sunan Benang wis ora
kasamaran yen kang ngadêg ana sangisoring wit sambi iku ratuning dhêmit,
sumêdya ganggu gawe, katitik saka awake panas kaya mawa. Dene lêlêmbut
kang pirang-pirang ewu mau padha sumingkir adoh, ora bêtah kêna
prabawane Sunan Benang. Mangkono uga Sunan Benang uga ora bêtah cêdhak
karo kiyai Sumbre, amarga kaya dene cêdhak mawa, kiyai Sumbre mangkono
uga.
Sakabat loro kang maune padha sumaput, banjur padha katisên, amarga kêna daya prabawane kiyai Sumbre.
Sunan Benang andangu marang kiyai Sumbre: “Buta Locaya! kowe kok
mêthukake lakuku, sarta nganggo jênêng Sumbre, kowe apa padha slamêt?”.
Buta Locaya kaget bangêt dene Sunan Benang ngrêtos jênênge dheweke,
dadi dheweke kawanguran karêpe, wusana banjur matur marang Sunan Benang:
“Kados pundi dene paduka sagêd mangrêtos manawi kula punika Buta
Locaya?”.
Sunan Benang ngandika: “Aku ora kasamaran, aku ngrêti yen kowe ratuning dhêmit Kadhiri, jênêngmu Buta Locaya.”.
Kiyai Sumbre matur marang Sunan Benang: “Paduka punika tiyang punapa,
dene mangangge pating gêdhabyah, dede pangagêm Jawi. Kados wangun
walang kadung?”.
Sunan Benang ngandika maneh: “Aku bangsa ‘Arab, jênêngku Sayid
Kramat, dene omahku ing Benang tanah Tuban, mungguh kang dadi sêdyaku
arêp mênyang Kadhiri, pêrlu nonton patilasan kadhatone Sang Prabu
Jayabaya, iku prênahe ana ing ngêndi?”.
Buta Locaya banjur matur: “Wetan punika wastanipun dhusun Mênang (9),
sadaya patilasan sampun sami sirna, kraton sarta pasanggrahanipun
inggih sampun botên wontên, kraton utawi patamanan Bagendhawati ingkang
kagungan Ni Mas Ratu Pagêdhongan inggih sampun sirna, pasanggrahan
Wanacatur ugi sampun sirna, namung kantun namaning dhusun, sadaya wau
sirnanipun kaurugan siti pasir sarta lahar saking rêdi Kêlut. Kula badhe
pitaken, paduka gêndhak sikara dhatêng anak putu Adam, nyabdakakên
ingkang botên patut, prawan tuwa jaka tuwa, sarta ngêlih nami Kutha
Gêdhah, ngêlih lepen, lajêng nyabdakakên ing ngriki awis toya, punika
namanipun siya-siya botên surup, sikara tanpa dosa, saiba susahipun
tiyang gêsang laki rabi sampun lungse, lajêng botên gampil pêncaripun
titahing Latawalhujwa, makatên wau saking sabda paduka, sêpintên
susahipun tiyang ingkang sami kêbênan, lepen Kadhiri ngalih panggenan
mili nrajang dhusun, wana, sabin, pintên-pintên sami risak, ngriki
paduka-sotakên, sêlaminipun awis toya, lepenipun asat, paduka sikara
botên surup, nyikara tanpa prakara”.
Sunan Benang ngandika: “Mula ing kene tak-êlih jênêng Kutha Gêdhah,
amarga wonge kene agamane ora irêng ora putih, têtêpe agama biru, sabab
agama Kalang, mula tak-sotake larang banyu, aku njaluk banyu ora oleh,
mula kaline banjur tak-êlih iline, kene kabeh tak sotake larang banyu,
dene ênggonku ngêsotake prawan tuwa jaka tuwa, amarga kang tak jaluki
banyu ora oleh iku, prawan baleg.”.
Buta Locaya matur maneh: “Punika namanipun botên timbang kaliyan sot
panjênêngan, botên sapintên lêpatipun, tur namung tiyang satunggal
ingkang lêpat, nanging ingkang susah kok tiyang kathah sangêt, botên
timbang kaliyan kukumipun, paduka punika namanipun damêl mlaratipun
tiyang kathah, saupami konjuk Ingkang Kagungan Nagari, paduka inggih
dipunukum mlarat ingkang langkung awrat, amargi ngrisakakên tanah, lah
sapunika mugi panjênêngan-sotakên wangsulipun malih, ing ngriki sagêda
mirah toya malih, sagêd dados asil panggêsangan laki rabi taksih alit
lajêng mêncarakên titahipun Hyang Manon. Panjênêngan sanes Narendra têka
ngarubiru agami, punika namanipun tiyang dahwen”.
Sunan Benang ngandika: “Sanadyan kok-aturake Ratu Majalêngka aku ora wêdi”.
Buta Locaya barêng krungu têmbung ora wêdi marang Ratu Majalêngka
banjur mêtu nêpsune, calathune sêngol: “Rêmbag paduka niki dede rêmbage
wong ahli praja, patute rêmbage tiyang entên ing bambon, ngêndêlake
dumeh tiyang digdaya, mbok sampun sumakehan dumeh dipunkasihi Hyang
Widdhi, sugih sanak malaekat, lajêng tumindak sakarsa-karsa botên toleh
kalêpatan, siya dahwen sikara botên ngangge prakara, sanadyan ing tanah
Jawi rak inggih wontên ingkang nglangkungi kaprawiran paduka, nanging
sami ahli budi sarta ajrih sêsikuning Dewa, têbih saking ahli budi yen
ngantos siya dhatêng sêsami nyikara tanpa prakara, punapa paduka punika
tiyang tunggilipun Aji Saka, muride Ijajil. Aji Saka dados Ratu tanah
Jawi namung tigang taun lajêng minggat saking tanah Jawi, sumbêr toya
ing Mêdhang saurutipun dipunbêkta minggat sadaya, Aji Saka tiyang saka
Hindhu, paduka tiyang saking ‘Arab, mila sami siya-siya dhatêng sêsami,
sami damêl awising toya, paduka ngakên Sunan rak kêdah simpên budi
luhur, damêl wilujêng dhatêng tiyang kathah, nanging kok jêbul botên
makatên, wujud paduka niki jajil bêlis katingal, botên tahan digodha
lare, lajêng mubal nêpsune gêlis duka, niku Sunan napa? Yen pancen
Sunaning jalma yêktos, mêsthi simpên budi luhur. Paduka niksa wong tanpa
dosa, nggih niki margi paduka cilaka, tandhane paduka sapunika sampun
jasa naraka jahanam, yen sampun dados, lajêng paduka-ênggeni piyambak,
siram salêbêting kawah wedang ingkang umob mumpal-mumpal. Kula niki
bangsaning lêlêmbut, sanes alam kaliyan manusa, ewadene kula taksih
engêt dhatêng wilujêngipun manusa. Inggih sampun ta, sapunika sadaya
ingkang risak kula-aturi mangsulakên malih, lepen ingkang asat lan
panggenan ingkang sami katrajang toya kula-aturi mangsulakên kados
sawaunipun, manawi panjênêngan botên karsa mangsulakên, sadaya manusa
Jawi ingkang Islam badhe sami kula-têluh kajêngipun pêjah sadaya, kula
tamtu nyuwun bantu wadya bala dhatêng Kanjêng Ratu Ayu Anginangin
ingkang wontên samodra kidul”.
Sunan Benang barêng mirêng nêpsune Buta Locaya rumaos lupute, dene
gawe kasusahan warna-warna, nyikara wong kang ora dosa, mula banjur
ngandika: “Buta Locaya! aku iki bangsa Sunan, ora kêna mbaleni caturku
kang wus kawêtu, besuk yen wus limang atus taun, kali iki bisa bali kaya
mau-maune”.
Buta Locaya barêng krungu kêsagahane Sunan Benang, banjur nêpsu
maneh, nuli matur marang Sunan Benang: “Kêdah paduka- wangsulna
sapunika, yen botên sagêd, paduka kula-banda”.
Sunan Benang ngandika marang Buta Locaya: “Wis kowe ora kêna
mangsuli, aku pamit nyimpang mangetan, woh sambi iki tak-jênêngake
cacil, dene kok kaya bocah cilik padha tukaran, dhêmit lan wong
pêcicilan rêbut bênêr ngadu kawruh prakara rusaking tanah, sarta susahe
jalma lan dhêmit, dak-suwun marang Rabbana, woh sambi dadi warna loro
kanggone, daginge dadiya asêm, wijine mêtuwa lêngane, asêm dadi
pasêmoning ulat kêcut, dene dhêmit padu lan manusa, lênga têgêse dhêmit
mlêlêng jalma lunga. Ing besuk dadiya pasêksen, yen aku padu karo kowe,
lan wiwit saiki panggonan têtêmon iki, kang lor jênênge desa Singkal,
ing kene desa ing Sumbre, dene panggonane balamu kang ana ing kidul iku
jênênge desa Kawanguran”.
Sunan Benang sawuse ngandika mangkono banjur mlumpat marang wetan
kali, katêlah nganti tumêka saprene ing tanah Kutha Gêdhah ana desa aran
Kawanguran, Sumbre sarta Singkal, Kawanguran têgêse kawruhan, Singkal
têgêse sêngkêl banjur nêmu akal.
Buta Locaya nututi tindake Sunan Benang. Sunan Benang tindake têkan
ing desa Bogêm, ana ing kono Sunan Benang mriksani rêca jaran, rêca mau
awak siji êndhase loro, dene prênahe ana sangisoring wit trênggulun,
wohe trênggulun mau akeh bangêt kang padha tiba nganti amblasah, Sunan
Benang ngasta kudhi, rêca jaran êndhase digêmpal.
Buta Locaya barêng wêruh patrape Sunan Benang anggêmpal êndhasing
rêca jaran, saya wuwuh nêpsune sarta mangkene wuwuse: “Punika yasanipun
sang Prabu Jayabaya, kangge pralambang ing tekadipun wanita Jawi,
benjing jaman Nusa Srênggi, sintên ingkang sumêrêp rêca punika, lajêng
sami mangrêtos tekadipun para wanita Jawi”.
Sunan Benang ngandika: “Kowe iku bangsa dhêmit kok wani padu karo manusa, jênênge dhêmit kêmênthus”.
Buta Locaya mangsuli: “Inggih kaot punapa, ngriku Sunan, kula Ratu”.
Sunan Benang ngandika: “Woh trênggulun iki tak-jênêngake kênthos,
dadiya pangeling-eling ing besuk, yen aku kêrêngan karo dhêmit
kumênthus, prakara rusaking rêca”.
Ki Kalamwadi ngandika: “Katêlah nganti saprene, woh trênggulun
jênênge kênthos, awit saka sabdane Sunan Benang, iku pituture Raden Budi
Sukardi, guruku”.
Sunan Benang banjur tindak mangalor, barêng wis wanci asar, kêrsane
arêp salat, sajabane desa kono ana sumur nanging ora ana timbane, sumure
banjur digolingake, dene Sunan Benang sawise, nuli sagêd mundhut banyu
kagêm wudhu banjur salat.
Ki Kalamwadi ngandika: “Katêlah nganti saprene sumur mau karane sumur
Gumuling, Sunan Benang kang anggolingake, iku pituture Raden Budi
guruku, êmbuh bênêr lupute”.
Sunan Benang sawise salat banjur nêrusake tindake, satêkane desa
Nyahen (10) ing kona ana rêca buta wadon, prênahe ana sangisoring wit
dhadhap, wêktu iku dhadhape pinuju akeh bangêt kêmbange, sarta akeh kang
tiba kanan keringe rêca buta mau, nganti katon abang mbêranang, saka
akehe kêmbange kang tiba, Sunan Benang priksa rêca mau gumun bangêt,
dene ana madhêp mangulon, dhuwure ana 16 kaki, ubênge bangkekane 10
kaki, saupama diêlih saka panggonane, yen dijunjung wong wolung atus ora
kangkat, kajaba yen nganggo piranti, baune têngên rêca mau disêmpal
dening Sunan Benang, bathuke dikrowak.
Buta Locaya wêruh yen Sunan Benang ngrusak rêca, dheweke nêpsu maneh,
calathune: “Panjênêngan nyata tiyang dahwen, rêca buta bêcik-bêcik
dirusak tanpa prakara, saniki awon warnine, ing mangka punika yasanipun
Sang Prabu Jayabaya, lah asilipun punapa panjênêngan ngrisak rêca?”
Pangandikane Sunan Benang: “Mulane rêca iki tak-rusak, supaya aja
dipundhi-pundhi dening wong akeh, aja tansah disajeni dikutugi, yen wong
muji brahala iku jênênge kapir kupur lair batine kêsasar.”
Buta Locaya calathu maneh: “Wong Jawa rak sampun ngrêtos, yen punika
rêca sela, botên gadhah daya, botên kuwasa, sanes Hyang Latawalhujwa,
mila sami dipunladosi, dipunkutugi, dipunsajeni, supados para lêlêmbut
sampun sami manggen wontên ing siti utawi kajêng, amargi siti utawi
kajêng punika wontên asilipun, dados têdhanipun manusa, mila para
lêlêmbut sami dipunsukani panggenan wontên ing rêca,
panjênêngan-tundhung dhatêng pundi? Sampun jamakipun brêkasakan manggen
ing guwa, wontên ing rêca, sarta nêdha ganda wangi, dhêmit manawi nêdha
ganda wangi badanipun kraos sumyah, langkung sênêng malih manawi manggen
wontên ing rêca wêtah ing panggenan ingkang sêpi edhum utawi wontên
ngandhap kajêng ingkang agêng, sampun sami ngraos yen alamipun dhêmit
punika sanes kalayan alamipun manusa, manggen wontên ing rêca têka
panjênêngan-sikara, dados panjênêngan punika têtêp tiyang jail gêndhak
sikara siya-siya dhatêng sasamining tumitah, makluking Pangeran. Aluwung
manusa Jawa ngurmati wujud rêca ingkang pantês simpên budi nyawa,
wangsul tiyang bangsa ‘Arab sami sojah Ka’batu’llah, wujude nggih tugu
sela, punika inggih langkung sasar”.
Pangandikane Sunan Benang: Ka’batu’llah iku kang jasa Kangjêng Nabi
Ibrahim, ing kono pusêring bumi, didelehi tugu watu disujudi wong akeh,
sing sapa sujud marang Ka’batu’llah, Gusti Allah paring pangapura lupute
kabeh salawase urip ana ing ‘alam pangumbaran”.
Buta Locaya mangsuli karo nêpsu: “Tandhane napa yen angsal sihe
Pangeran, angsal pangapuntên sadaya kalêpatanipun, punapa sampun angsal
saking Pangeran Kang Maha Agung tapak asta mawi cap abrit?
Sunan Benang ngandika maneh: “Kang kasêbut ing kitabku, besuk yen mati oleh kamulyan”.
Buta Locaya mangsuli karo mbêkos: “Pêjah malih yen sumêrêpa, kamulyan
sanyata wontên ing dunya kemawon sampun korup, sasar nyêmbah tugu sela,
manawi sampun nrimah nêmbah curi, prayogi dhatêng rêdi Kêlut kathah
sela agêng-agêng yasanipun Pangeran, sami maujud piyambak saking sabda
kun, punika wajib dipunsujudi. Saking dhawuhipun Ingkang Maha Kuwaos,
manusa sadaya kêdah sumêrêp ing Batu’llahipun, badanipun manusa punika
Baitu’llah ingkang sayêktos, sayêktos yen yasanipun Ingkang Maha Kuwaos,
punika kêdah dipunrêksa, sintên sumêrêp asalipun badanipun, sumêrêp
budi hawanipun, inggih punika ingkang kenging kangge tuladha. Sanadyan
rintên dalu nglampahi salat, manawi panggenanipun raga pêtêng,
kawruhipun sasar-susur, sasar nêmbah tugu sela, tugu damêlan Nabi, Nabi
punika rak inggih manusa kêkasihipun Gusti Allah, ta, pinaringan wahyu
nyata pintêr sugih engêtan, sidik paningalipun têrus, sumêrêp
cipta sasmita ingkang dereng kalampahan. Dene ingkang yasa rêca
punika Prabu Jayabaya, inggih kêkasihipun Ingkang Kuwaos, pinaringan
wahyu mulya, inggih pintêr sugih engêtan sidik paningalipun têrus,
sumêrêp saderengipun kalampahan, paduka pathokan tulis, tiyang Jawi
pathokan sastra, bêtuwah saking lêluhuripun. sami-sami nyungkêmi kabar,
aluwung nyungkêmi kabar sastra saking lêluhuripun piyambak, ingkang
patilasanipun taksih kenging dipuntingali. Tiyang nyungkêmi kabar ‘Arab,
dereng ngrêtos kawontênanipun ngrika, punapa dora punapa yêktos,
anggêga ujaripun tiyang nglêmpara. Mila panjênêngan anganjawi, nyade
umuk, nyade mulyaning nagari Mêkah, kula sumêrêp nagari Mêkah, sitinipun
panas, awis toya, tanêm-tanêm tuwuh botên sagêd mêdal, bênteripun
bantêr awis jawah, manawi tiyang ingkang ahli nalar, mastani Mêkah
punika nagari cilaka, malah kathah tiyang sade tinumbas tiyang, kangge
rencang tumbasan. Panjênêngan tiyang duraka, kula-aturi kesah saking
ngriki, nagari Jawi ngriki nagari suci lan mulya, asrêp lan bênteripun
cêkapan, tanah pasir mirah toya, punapa ingkang dipuntanêm sagêd tuwuh,
tiyangipun jalêr bagus, wanitanipun ayu, madya luwês wicaranipun. Rêmbag
panjênêngan badhe priksa pusêring jagad, inggih ing ngriki ingkang
kula-linggihi punika, sapunika panjênêngan ukur, manawi kula lêpat
panjênêngan jotos. Rêmbag panjênêngan punika mblasar, tandha kirang
nalar, kirang nêdha kawruh budi, rêmên niksa ing sanes. Ingkang yasa
rêca punika Maha Prabu Jayabaya, digdayanipun ngungkuli panjênêngan,
panjênêngan punapa sagêd ngêpal lampahing jaman? Sampun ta, kula aturi
kesah kemawon saking ngriki, manawi botên purun kesah sapunika, badhe
kula undhangakên adhi kula ingkang wontên ing rêdi Kêlut, panjênêngan
kula-kroyok punapa sagêd mênang, lajêng kula bêkta mlêbêt dhatêng
kawahipun rêdi Kêlut, panjênêngan punapa botên badhe susah, punapa
panjênêngan kêpengin manggen ing sela kados kula? Mangga dhatêng
Selabale, dados murid kula!”.
Sunan Benang ngandika: “Ora arêp manut rêmbugmu, kowe setan brêkasakan”.
Buta Locaya mangsuli: “Sanadyan kula dhêmit, nanging dhêmit raja,
mulya langgêng salamine, panjênêngan dereng tampu mulya kados kula,
tekad panjênêngan rusuh, rêmên nyikara niaya, mila panjênêngan dhatêng
tanah Jawi, wontên ing ‘Arab nakal kalêbêt tiyang awon, yen panjênêngan
mulya tamtu botên kesah saking ‘Arab, mila minggat, saking lêpat,
tandhanipun wontên ing ngriki taksih krejaban, maoni adating uwong,
maoni agama, damêl risak barang sae, ngarubiru agamane lêluhur kina,
Ratu wajib niksa, mbucal dhatêng Mênadhu”.
Sunan Benang ngandika: “Dhadhap iki kêmbange tak jênêngake celung,
uwohe kledhung, sabab aku kêcelung nalar lan kêledhung rêmbag, dadiya
pasêksen yen aku padu lan ratu dhêmit, kalah kawruh kalah nalar”.
Mula katêlah nganti tumêka saprene, woh dhadhap jênênge kledhung, kêmbange aran celung.
Sunan Benang banjur pamitan: “Wis aku arêp mulih mênyang Benang”.
Buta Locaya mangsuli karo nêpsu: “Inggih sampun, panjênêngan enggala
kesah, wontên ing ngriki mindhak damêl sangar, manawi kadangon wontên
ing ngriki mindhak damêl susah, murugakên awis wos, nambahi bênter,
nyudakakên toya”.
Sunan Benang banjur tindak, dene Buta Locaya sawadya-balane uga
banjur mulih. Gênti kang cinarita, nagari ing Majalêngka, anuju
sawijining dina, Sang Prabu Brawijaya miyos sinewaka, diadhêp Patih
sarta para wadya bala, Patih matur, yen mêntas nampani layang saka
Tumênggung ing Kêrtasana, dene surasane layang ngaturi uninga yen nagara
Kêrtasana kaline asat, kali kang saka Kadhiri miline nyimpang mangetan,
saperanganing layang mau unine mangkene: “Wontên ler-kilen Kadhiri,
pintên-pintên dhusun sami karisakan, anggenipun makatên wau, saking
kenging sabdanipun ngulama saking ‘Arab, namanipun Sunan Benang.
Sang Prabu mirêng ature Patih bangêt dukane, Patih banjur diutus
mênyang Kêrtasana, niti-priksa ing kono kabeh, kahanane wonge sarta
asile bumi kang katrajang banyu kapriye? Sarta didhawuhi nimbali Sunan
Benang.
Gêlising carita, Patih sawise niti-priksa, banjur ngaturake kahanane
kabeh, dene duta kang diutus mênyang Tuban uga wis têka, matur yen ora
oleh gawe, amarga Sunan Benang lunga ora karuhan parane.
Sang Prabu midhangêt ature para wadya banjur duka, paring pangandika
yen ngulama saka ‘Arab pada ora lamba atine. Sang Prabu banjur dhawuh
marang Patih, wong ‘Arab kang ana ing tanah Jawa padha didhawuhi lunga,
amarga gawe ribêding nagara, mung ing Dêmak lang Ngampelgadhing kang
kêparêng ana ing tanah Jawa, nglêstarekake agamane, liyane loro iku
didhawuhi ngulihake mênyang asale, dene yen padha ora gêlêm lunga
didhawuhi ngrampungi bae. Ature Patih: “Gusti! lêrês dhawuh paduka
punika, amargi ngulama Giripura sampun tigang taun botên sowan utawi
botên ngaturakên bulubêkti, mênggah sêdyanipun badhe rêraton piyambak,
botên ngrumaosi nêdha ngombe wontên tanah Jawi, dene namanipun santri
Giri anglangkungi asma paduka, pêparabipun Sunan ‘Aênalyakin, punika
nama ing têmbung ‘Arab, mênggah têgêsipun Sunan punika budi, têgêsipun
Aenal punika ma’rifat, têgêsipun Yakin punika wikan, sumêrêp piyambak,
dados nama tingal ingkang têrus, suraosipun ing têmbung Jawi nama Prabu
Satmata, punika asma luhur ingkang makatên punika ngirib-irib tingalipun
Kang Maha Kuwasa, mariksa botên kasamaran, ing alam donya botên wontên
kalih ingkang asma Sang Prabu Satmata, kajawi namung Bathara Wisnu
nalika jumênêng Nata wontên ing nagari Mêdhang-Kasapta. Sang Prabu
midhangêt ature Patih, banjur dhawuh nglurugi pêrang mênyang Giri, Patih
budhal ngirid wadya-bala prajurit, nglurug mênyang Giri. Patih
sawadya-balane satêkane ing Giri banjur campuh pêrang. Wong ing Giri
geger, ora kuwat nanggulangi pangamuke wadya Majapahit. Sunan Giri mlayu
mênyang Benang, golek kêkuwatan, sawise oleh bêbantu, banjur pêrang
maneh mungsuh wong Majalêngka, pêrange rame bangêt, ing wêktu iku tanah
jawa wis meh saparo kang padha ngrasuk agama Islam, wong-wong ing
Pasisir lor wis padha agama Islam, dene kang kidul isih têtêp nganggo
agama Buddha. Sunan Benang wis ngrumasani kaluputane, ênggone ora sowan
mênyang Majalêngka, mula banjur lunga karo Sunan Giri mênyang Dêmak,
satêkane ing Dêmak, banjur ngêbang marang Adipati Dêmak, diajak nglurug
mênyang Majalêngka, pangandikane Sunan Benang marang Adipati Dêmak:
“Wêruha yen saiki wis têkan masa rusake Kraton Majalêngka, umure wis
satus têlu taun, saka panawangku, kang kuwat dadi Ratu tanah Jawa,
sumilih Kaprabon Nata, mung kowe, rêmbugku rusakên Kraton Majalêngka,
nanging kang sarana alus, aja nganti ngêtarani, sowana besuk Garêbêg
Mulud, nanging rumantiya sikêping pêrang: 1. gaweya samudana, 2.
dhawuhana balamu para Sunan kabeh lan para Bupati kang wis padha Islam
kumpulna ana ing Dêmak, yen kumpule iku arêp gawe masjid, mêngko yen wis
kumpul, para Sunan sarta Bupati sawadya-balane kang wis padha Islam,
kabeh mêsthi nurut marang kowe”.
Ature Adipati Dêmak: “Kula ajrih ngrisak Nagari Majalêngka, amêngsah
bapa tur raja, kaping tiganipun damêl sae paring kamukten ing dunya,
lajêng punapa ingkang kula-walêsakên, kajawi namung sêtya tuhu.
Dhawuhipun eyang Sunan Ngampelgadhing, botên kaparêng yen kula mêngsah
bapa, sanadyan Buddha nanging margi-kula sagêd dumados gêsang wontên ing
dunya. Inggih sanadyan Buddha punapa kapir, tiyang punika bapa inggih
kêdah dipunhurmati, punapa malih dereng wontên lêpatipun dhatêng kula”.
Sunan Benang ngandika mêneh: “Sanadyan mungsuh bapa lan ratu, ora ana
alane, amarga iku wong kapir, ngrusak kapir Buddha kawak: kang kok-têmu
ganjaran swarga. Eyangmu kuwi santri mêri, gundhul bêntul butêng tanpa
nalar, patute mung dadi godhogan, sapira kawruhe Ngampelgadhing, bocah
kalairan Cêmpa, masa padhaa karo aku Sayid Kramat, Sunan Benang kang wis
dipuji wong sabumi ‘alam, têdhak Rasul panutaning wong Islam kabeh.
Kowe mungsuh bapakmu Nata, sanadyan dosa pisan, mung karo wong siji, tur
ratu kapir, nanging yen bapakmu kalah, wong satanah Jawa padha Islam
kabeh. Kang mangkono iku, sapira mungguh kauntunganmu nugrahaning
Pangeran tikêl kaping êmbuh, sihing Hyang Kang Maha Kuwasa kang dhawuh
marang kowe. Satêmêne ramanira iku siya-siya marang sira, tandhane sira
diparingi jênêng Babah, iku ora prayoga, têgêse Babah iku saru bangêt,
iya iku: bae mati bae urip, wiji jawa digawa Putri Cina, mula ibumu
diparingake Arya Damar, Bupati ing Palembang, wong pranakan buta; iku
mêgat sih arane. Ramanira panggalihe têtêp ora bêcik, mulane rêmbugku,
walêsên kalawan alus, lire aja katara, ing batin sêsêpên gêtihe, mamahên
balunge”.
Sunan Giri nyambungi rêmbug: Aku iki ora dosa dilurugi ramamu,
didakwa rêraton, amarga aku ora seba marang Majalêngka. Sumbare Patih,
yen aku kacandhak arêp dikuciri lan dikon ngêdusi asu, akeh bangsa Cina
kang padha têka ana ing tanah Jawa, ana ing Giri padha tak-Islamake awit
kang muni ing kitabku, yen ngislamake wong kapir, besuk ganjarane
swarga, mula akeh bangsa Cina kang padha tak- Islamake, tak-anggêp
kulawarga. Dene têkaku mrene ini ngungsi urip mênyang kowe, aku wêdi
marang Patih Majalêngka, lan ramanira sêngit bangêt marang santri kang
muji dhikir, ênggone ngarani jare lara ayan esuk lan sore, yen kowe ora
ngukuhi, mêsthi rusak agama Mukhammad Nabi”.
Wangsulane Sang Adipati Dêmak: “Anggenipun nglurugi punika lêrês,
tiyang rêraton, botên ngrumaosi yen kêdah manut prentahing Ratu ingkang
mbawahakên, sampun wajibipun dipunlurugi, dipunukum pêjah, awit
panjênêngan botên ngrumaosi dhahar ngunjuk wontên in tanah Jawi”.
Sunan Benang ngandika maneh: “Yen ora kok-rêbut dina iki, kowe
ngênteni surude bapakmu, kaprabone bapakmu wis mêsthi ora bakal tiba
kowe, mêsthi dipasrahake marang Adipati Pranaraga, amarga iku putrane
kang tuwa, utawa dipasrahake marang putra mantu, iya iku Ki
Andayaningrat ing Pêngging, kowe anak nom, ora wajib jumênêng Nata,
mumpung iki ana lawang mênga, Giri kang dadi jalarane ngrusak
Majalêngka, nadyan mati, mungsuh wong kapir, mati sabilu’llah, patine
slamêt nampani swarga mulya, wis wajibe wong Islam mati dening wong
kapir, saka ênggone nyungkêmi agamane, karo wis wajibe wong urip golek
kamuktening dunya, golek darajat kang unggul dhewe, yen wong urip ora
wêruh marang uripe, iku durung gênêp uripe, lamun sipat manusa mêsthi
melik mêngku praja angreh wadya bala, awit Ratu iku Khalifa wakile Hyang
Widdhi, apa bae kang dikarêpake bisa kêlakon, satêmêne kowe wis
pinasthi bakal jumênêng Ratu ana ing tanah Jawa, sumilih kaprabone
ramamu, ananging ing laire iya kudu nganggo sarat dirêbut sarana pêrang,
yen kowe ora gêlêm nglakoni, mêsthine sihe Gusti Allah kang mênyang
kowe bakal dipundhut bali, dadi kowe jênênge nampik sihe Allah, aku mung
sadarma njurungi, amarga aku wis wêruh sadurunge winarah, wis
tak-sêmprong nganggo sangkal bolong katon nêrawang ora samar sajroning
gaib, kowe kang katiban wahyu sihe Pangeran, bisa dadi Ratu ana ing
tanah Jawa, murwani agama suci, ambirat ênggonmu madêg Narendra, bisa
ngideni adêgmu Nata mêngku tanah Jawa, bisa lêstari satêruse”. Akeh-akeh
dhawuhe Sunan Benang, pambujuke marang adipati Dêmak supaya mêtu
nêpsune, gêlêm ngrusak Majalêngka, malah diwenehi lêpiyan carita Nabi,
kang gêlêm ngrusak bapa kapir, iku padha nêmu rahayu.
Adipati Dêmak matur: “Manawi karsa panjênêngan makatên, kula namung sadarmi nglampahi dhawuh, panjênêngan ingkang mbotohi”.
Sunan Benang ngandika maneh: “Iya mangkono iku kang tak karêpake,
saiki kowe wis gêlêm tak botohi, lah saiki uga kowe kirima layang marang
adhimu Adipati Têrung, ananging têmbungmu kang rêmit sarta alus, adhimu
antêpên, apa abot Sang Nata, apa abot sadulur tuwa kang tunggal agama.
Yen adhimu wis rujuk adêgmu Nata, gampang bangêt rusaking Majalêngka.
Majapahit sapa kang diêndêlake yen Kusen mbalik, Si gugur isih cilik,
masa ndadak waniya, Patihe wis tuwa, dithothok bae mati, mêsthi ora bisa
nadhahi yudamu”. Adipati Dêmak banjur kirim layang marang Têrung, ora
suwe utusan bali, wis tinampan wangsulane Sang Adipati Têrung, saguh
ambiyantu pêrang, layang banjur katur Sunan Benang, ndadekake sukaning
panggalih, Sunan Benang banjur ngandika marang Adipati Dêmak, supaya
Sang Adipati ngaturi para Sunan lan para Bupati kabeh, samudana yen arêp
ngêdêgake masjid, lan diwenehana sumurup yen Sunan Benang wis ana ing
Dêmak. Gêlising carita, ora suwe para Sunan lan para Bupati padha têka
kabeh, banjur pakumpulan ngêdêgake masjid, sawise mêsjid dadi, banjur
padha salat ana ing masjid, sabakdane salat, banjur tutup lawang, wong
kabeh dipangandikani dening Sunan Benang, yen Adipati Dêmak arêp
dijumênêngake Nata, sarta banjur arêp ngrusak Majapahit, yen wis padha
rujuk, banjur arêp kêpyakan tumuli. Para Sunan lan para Bupati wis padha
rujuk kabeh, mung siji kang ora rujuk, iya iku Syekh Sitijênar. Sunan
Benang duka, Syekh Sitijênar dipateni, dene kang kadhawuhan mateni iya
iku Sunan Giri, Syekh Sitijênar dilawe gulune mati. Sadurunge Syekh
Sitijênar tumêka ing pati, ninggal swara: “Eling-eling ngulama ing Giri,
kowe ora tak-walês ing akhirat, nanging tak-walês ana ing dunya kene
bae, besuk yen ana Ratu Jawa kanthi wong tuwa, ing kono gulumu bakal
tak-lawe gênti”. Sunan Giri mangsuli: “Iya besuk wani, saiki wani, aku
ora bakal mundur”. Sawise golong karêpe, nglêstarekake apa kang wis
dirêmbug. Sang Adipati Dêmak banjur ingidenan jumênêng Nata, amêngku
tanah Jawa, jêjuluk Senapati Jimbuningrat, patihe wong saka Atasaning
aran Patih Mangkurat. Esuke Senapati Jimbuningrat wis miranti
sapraboting pêrang, banjur budhal mênyang Majapahit, diiringake para
Sunan lan para Bupati, lakune kaya dene Garêbêg Maulud, para wadya bala
ora ana kang ngrêti wadining laku, kajaba mung para Tumênggung lan para
Sunan apa dene para ngulama, Sunan Benang lan Sunan Giri ora melu
mênyang Majapahit, pawadane sarehne wis sêpuh, mung arêp salat ana ing
masjid bae, lan paring idi rahayuning laku, dadi mung para Sunan lan
para Bupati bae kang ngiringake Sultan Bintara, ora kacarita lakune ana
ing dalan.
Gênti kocapa nagara in Majapahit, Patih saulihe saka ing Giri banjur
matur sang Praba, bab ênggone mukul pêrang ing Giri, mungguh kang dadi
senapati ing Giri iya iku sawijining bangsa Cina kang wis ngrasuk agama
Islam, arane Sêcasena, mangsah mêncak nganggo gêgêman abir,
sawadya-balane watara wong têlung atus, padha bisa mêncak kabeh,
brêngose capang sirahe gundhul, padha manganggo srêban cara kaji,
mangsah pêrang paculat kaya walang kadung, wadya Majapahit ambêdhili,
dene wadya-bala ing Giri pating jênkelang ora kêlar nadhahi tibaning
mimis. Senapati Sêcasena wis mati, dene bala Cina liyane lang kari padha
mlayu salang tunjang, bala ing Giri ngungsi mênyang alas ing gunung,
sawêneh ngambang ing sagara, mlayu mênyang Benang têrus diburu dening
wadya-bala Majapahit, Sunan Giri lan Sunan Benang banjur nunggal
saprau-layar ngambang ing sagara, kinira banjur minggat marang Arab ora
bali ngajawa. Sang Prabu banjur dhawuh marang Patih, supaya utusan
mênyang Dêmak, andhawuhake yen ngulama ing Giri lan ing Benang padha
têka ing Dêmak, didhawuhi nyêkêl, kaaturna bêbandan ing ngarsa Nata,
awit dosane santri Benang ngrusak bumi ing Kêrtasana, dene dosane santri
Giri ora gêlêm seba marang ngarsa Prabu, tekade sumêdya nglawan pêrang.
Patih samêtune ing paseban jaba, banjur nimbali duta kang arêp diutus
mênyang Dêmak, sajrone ana ing paseban jaba, kêsaru têkane utusane
Bupati ing Pathi, ngaturake layang marang Patih, layang banjur diwaos
kiyai Patih, mungguh surasaning layang. Menak Tunjungpura ing Pathi
ngaturi uninga, yen Adipati ing Dêmak, iya iku Babah Patah, wis madêg
Ratu ana ing Dêmak, dene kang ngêbang- êbang adêging Nata, iya iku Sunan
Benang lan Sunan Giri, para Bupati pasisir lor sawadyane kang wis padha
Islam uga padha njurungi, dene jêjuluking Ratu, Senapati Jimbuningrat,
utawa Sultan Syah ‘Alam Akbar Siru’llah Kalifatu’rrasul Amiri’lmukminin
Tajudi’l’Abdu’lhamid Kak, iya Sultan Adi Surya ‘Alam, ing Bintara. Ing
samêngko Babah Patah sawadya-balane wis budhal nglurug marang Majapahit,
sêdya mungsuh ingkang rama, Babah Patah abot mênyang gurune,
ngenthengake ingkang rama, para Sunan lan para Bupati padha ambiyantu
anggone arêp mbêdhah Majapahit. Babah Patah anggone nggawa bala têlung
lêksa miranti sapraboting pêrang, mungguh kature Sang Prabu amborongake
kiyai Patih. Layang kang saka Pathi mau katitimasan tanggal kaping 3
sasi Mulud taun Jimakir 1303, masa Kasanga Wuku Prangbakat. Kiyai Patih
sawise maos layang, njêtung atine, sarta kêrot, gêrêng-gêrêng,
gedheg-gedheg, bangêt pangungune, banjur tumênga ing tawang karo nyêbut
marang Dewa kang Linuwih, bangêt gumune mênyang wong Islam, dene ora
padha ngrêti mênyang kabêcikane Sang Prabu, malah padha gawe ala. Kyai
Patih banjur matur Sang Prabu, ngaturake surasane layang mau.
Sang Prabu Brawijaya midhangêt ature Patih kaget bangêt panggalihe,
njêgrêg kaya tugu, nganti suwe ora ngandika, jroning panggalih ngungun
bangêt marang putrane sarta para Sunan, dene padha duwe sêdya kang
mangkono, padha diparingi pangkat, wêkasane malah padha gawe buwana
balik, kolu ngrusak Majapahit. Sang Prabu nganti ora bisa manggalih apa
mungguh kang dadi sababe, dene putrane lan para ngulama têka arêp
ngrusak karaton, digoleki nalar-nalare tansah wudhar, lair batin ora
tinêmu ing nalar, dene kok padha duwe pikir ala. Ing wêktu iku
panggalihe Sang Prabu pêtêng bangêt, sungkawane ratu Gêdhe kang linuwih,
sinêmonan dening Dewa, kaya dene atining kêbo êntek dimangsa ing
tumaning kinjir. Sang Prabu banjur andangu marang Patih, apa ta mungguh
kang dadi sababe, dene putrane lan para ngulama apa dene para Bupati
kolu ngrusak Majapahit, ora padha ngelingi marang kabêcikan.
Ature Patih, mratelakake yen uga ora mangêrti, amarga adoh karo
nalare, wong dibêciki kok padha malês ala, lumrahe mêsthi, padha malês
bêcik. Ki Patih uga mung gumun, dene wong Islam pikire kok padha ora
bêcik, dibêciki walêse kok padha ala.
Sang Prabu banjur ngandika marang patih, bab anane lêlakon kaya
mangkono iku amarga saka lêpate sang nata piyambak, dene nggêgampang
marang agama kang wis kanggo turun-tumurun, sarta ênggone kêgiwang
marang ature Putri Cêmpa, ngideni para ngulama mêncarake agama Islam.
Sang Nata saka putêking panggalihe nganti kawêdhar pangandikane
ngêsotake marang wong Islam: Sun-suwung marang Dewa Gung, muga winalêsna
susah-ingsun, wong Islam iku besuk kuwalika agamanira, manjalma dadi
wong kucir, dene tan wruh kabêcikan, sun-bêciki walêse angalani”.
“Sabdaning Ratu Agung sajroning kasusahan, katarima dening Bathara,
sinêksen ing jagad, katandhan ana swara jumêgur gêtêr patêr sabuwana,
iya iku kawitane manuk kuntul ana kang kucir. Sunan, ngulama kabeh
ngrangkêp jênêng walikan, katêlah tumêka saprene, ngulama jênênge
walian, kuntul kucir githoke. Sang Prabu banjur mundhut pamrayoga marang
Patih, prakara têkane mungsuh, santri kang ngrêbut nagara, iku dilawan
apa ora? Sang Nata rumaos gêtun lan ngungun, dene Adipati Dêmak kapengin
mêngkoni Majapahit bae kok dirêbut sarana pêrang, saupama disuwun
kalayan aris bae mêsthi diparingake, amarga Sang Nata wis sêpuh. Ature
Patih prayoga nglawan têkaning mungsuh. Sang Prabu ngandika, yen nganti
nglawan rumaos lingsêm bangêt, dene mungsuh karo putra, mula dhawuhe
Sang Prabu, yen mapag pêrang kang sawatara bae, aja nganti ngrusakake
bala. Patih didhawuhi nimbali Adipati Pêngging sarta Adipati Pranaraga,
amarga putra kang ana ing Majapahit durung wanci yen mapagake pêrang,
sawise paring pangandika mangkono. Sang Prabu banjur lolos arsa têdhak
marang Bali, kadherekake abdi kêkasih, Sabdapalon lan Nayagenggong.
Sajrone Sang Prabu paring pangandika, wadya-bala Dêmak wis pacak baris
ngêpung nagara, mula kasêsa tindake. Wadya Dêmak banjur campuh karo
wadya Majapahit, para Sunan banjur ngawaki pêrang, Patih Majapahit
ngamuk ana samadyaning papêrangan. Para Bupati Nayaka wolu uga banjur
melu ngamuk. Pêrange rame bangêt, bala Dêmak têlung lêksa, balang
Majapahit mung têlung ewu, sarehne Majapahit karoban mungsuh, prajurite
akeh kang padha mati, mung Patih sarta Bupati Nayaka pangamuke saya
nêsêg. Bala Dêmak kang katrajang mêsthi mati. Putrane Sang Prabu aran
Raden Lêmbupangarsa ngamuk ana satêngahing papêrangan, tandhing karo
Sunan Kudus, lagi rame-ramene têtandhingan pêrang, Patih Mangkurat ing
Dêmak nglambung, Putra Nata tiwas, saya bangêt nêpsune, pangamuke kaya
bantheng kataton, ora ana kang diwêdeni, Patih ora pasah sakehing
gêgaman, kaya dene tugu waja, ora ana braja kang tumama marang sarirane,
ing ngêndi kang katrajang bubar ngisis, kang tadhah mati nggêlasah,
bangkening wong tumpang tindhih, Patih binendrongan saka kadohan,
tibaning mimis kaya udan tiba ing watu. Sunan Ngudhung mapagake banjur
mrajaya, nanging ora pasah, Sunan Ngudhung disuduk kêna, barêng Sunan
Ngudhung tiwas, Patih dibyuki wadya ing Dêmak, dene wadya Majapahit wis
êntek, sapira kuwate wong siji, wêkasan Patih ing Majapahit ngêmasi,
nanging kuwandane sirna, tinggal swara: “Eling-eling wong Islam,
dibêciki gustiku walêse ngalani, kolu ngrusak nagara Majapahit, ngrêbut
nagara gawe pêpati, besuk tak-walês, tak-ajar wêruh nalar bênêr luput,
tak-damoni sirahmu, rambutmu tak-cukur rêsik”.
Sapatine Patih, para Sunan banjur mlêbu mênyang kadhaton. nanging
sang Prabu wis ora ana, kang ana mung Ratu Mas, iya iku Putri Cêmpa,
sang Putri diaturi sumingkir mênyang Benang uga karsa.
Para prajurit Dêmak banjur padha mlêbu mênyang kadhaton, ana ing kono
pada njarah rayah nganti rêsik, wong kampung ora ana kang wani nglawan.
Raden Gugur isih timur lolos piyambak. Adipati Têrung banjur mlêbu
mênyang jêro pura, ngobongi buku-buku bêtuwah Buddha padha diobongi
kabeh, wadya sajroning pura padha bubar, beteng ing Bangsal wis dijaga
wong Têrung. Wong Majapahit kang ora gêlêm têluk banjur ngungsi mênyang
gunung lan alas-alas, dene kang padha gêlêm têluk, banjur dikumpulake
karo wong Islam, padha dikon nyêbut asmaning Allah. Layone para putra
santana lan nayaka padha kinumpulake, pinêtak ana sakidul-wetan pura.
Kuburan mau banjur dijênêngake Bratalaya, jarene iku kubure Raden
Lêmbupangarsa.
Barêng wis têlung dina, Sultan Dêmak budhal mênyang Ngampel, dene
kang dipatah tunggu ana ing Majapahit, iya iku Patih Mangkurat sarta
Adipati Têrung, njaga kaslamêtan mbokmanawa isih ana pakewuh ing wuri,
Sunan Kudus njaga ana ing kraton dadi sulihe Sang Prabu, Têrung uga
dijaga ngulama têlung atus, sabên bêngi padha salat kajat sarta andêrês
Kur’an, wadya-bala kang saparo lan para Sunan padha ndherek Sang Prabu
mênyang Ngampelgadhing, Sunan Ngampel wis seda, mung kari garwane kang
isih ana ing Ngampel, garwane mau asli saking Tuban, putrane Arya Teja,
sasedane Sunan Ngampel, Nyai Agêng kanggo têtuwa wong Ngampel. Sang
Prabu Jambuningrat satêkane ing Ngampel, banjur ngabekti Nyai Agung,
para Sunan sarta para Bupati gênti-gênti padha ngaturake sêmbah mênyang
Nyai Agêng. Prabu Jimbuningrat matur yen mêntas mbêdhah Majapahit,
ngaturake lolose ingkang rama sarta Raden Gugur, ngaturake patine Patih
ing Majapahit lan matur yen panjênêngane wis madêg Nata mêngku tanah
Jawa, dene jêjuluke: Senapati Jimbun, sarta Panêmbahan Palembang,
ênggone sowan mênyang Ngampel iku, prêlu nyuwun idi, têtêpa jumênêng
Nata nganti run-tumurun aja ana kang nyêlani.
Nyai Agêng Ngampel sawise mirêng ature Prabu Jimbun, banjur muwun
sarta ngrangkul Sang Prabu, Nyai Agêng ing batos karaos-raos, mangkene
pangudaraosing panggalih: “Putuku, kowe dosa têlung prakara, mungsuh
Ratu tur sudarmane, sarta kang aweh kamukten ing dunya, têka dirusak
kang tanpa prakara, yen ngelingi kasaeane uwa Prabu Brawijaya, para
ngulama padha diparingi panggonan kang wis anggawa pamêtu minangka dadi
pangane, sarta padha diuja sakarêpe, wong pancene rak sêmbah nuwun
bangêt, wusana banjur diwalês ala, seda utawa sugênge ora ana kang
wêruh”.
Nyai Agêng banjur ndangu Sang Prabu, pangandikane: “Êngger! aku arêp
takon mênyang kowe, kandhaa satêmêne, bapakmu tênan kuwi sapa? Sapa kang
ngangkat kowe dadi Ratu tanah Jawa lan sapa kang ngideni kowe? Apa
sababe dene kowe syikara kang tanpa dosa?”
Sang Prabu banjur matur, yen Prabu Brawijaya iku jarene ramane
têmênan. Kang ngangkat sarirane dadi Ratu mêngku tanah Jawa iku para
Bupati pasisir kabeh. Kang ngideni para Sunan. Mulane nagara Majapahit
dirusak, amarga Sang Prabu Brawijaya ora karsa salin agama Islam, isih
ngagêm agama kapir kupur, Buddha kawak dhawuk kaya kuwuk.
Nyai Agêng barêng mirêng ature Prabu Jimbun, banjur njêrit ngrangkul
Sang Prabu karo ngandika: “Êngger! kowe wêruha, kowe iku dosa têlung
prakara, mêsthi kêsiku ing Gusti Allah. Kowe wani mungsuh Ratu tur wong
tuwamu dhewe, sarta sing aweh nugraha marang kowe, dene kowe kok wani
ngrusak kang tanpa dosa. Anane Islam lan kapir sapa kang gawe, kajaba
mung siji Gusti Allah piyambak. Wong ganti agama iku ora kêna dipêksa
yen durung mêtu saka karêpe dhewe. Wong kang nyungkêmi agamane nganti
mati isih nggoceki tekade iku utama. Yen Gusti Allah wis marêngake, ora
susah ngango dikon, wis mêsthi salin dhewe ngrasuk agama Islam. Gusti
Allah kang sipat rahman, ora dhawuh lan ora malangi marang wong kang
salin agama. Kabeh iki sasênênge dhewe-dhewe. Gusti Allah ora niksa wong
kapir kang ora luput, sarta ora paring ganjaran marang wong Islam kang
tumindak ora bênêr, mung bênêr karo lupute sing diadili nganggo têtêping
adil, lalar-lulurên asalmu, ibumu Putri Cêmpa nyêmbah pikkong, wujud
dluwang utawa rêja watu. Kowe ora kêna sêngit mênyang wong kang agama
Buddha, tandha mripatmu iku lapisan, mula blero pandêlêngmu, ora ngrêti
marang kang bênêr lan kang luput, jarene anake Sang Prabu, têka kolu
marang bapa, kêduga ngrusak ora nganggo prakara, beda matane wong Jawa,
Jawa Jawi ngrêti matane mung siji, dadi wêruh ing bênêr lan luput, wêruh
kang bêcik lan kang ala, mêsthi wêdi mênyang bapa, kapindhone Ratu lan
kang aweh nugraha, iku wajib dibêkteni. Eklasing ati bêkti bapa, ora
bêkti wong kapir, amarga wis wajibe manusa bêkti marang wong tuwane.
Kowe tak-dongengi, wong Agung Kuparman, iku agamane Islam, duwe maratuwa
kapir, maratuwane gêthing marang wong Agung amarga seje agama,
maratuwane tansah golek sraya bisane mantune mati, ewadene Wong Agung
tansah wêdi- asih lang ngaji-aji, amarga iku wong tuwane, dadi ora
dielingi kapire, nanging kang dielingi wong tuwane, mula Wong Agung iya
ngaji-aji marang maratuwane. Iya iku êngger, kang diarani wong linuwih,
ora kaya tekadmu, bapa disiya-siya, dupeh kapir Budha ora gêlêm ganti
agama, iku dudu padon. Lan aku arêp takon, apa kowe wis matur marang
wong tuwamu, kok-aturi salin agama? nagarane kok nganti kok-rusak iku
kapriye?
Prabu Jimbun matur, yen durung ngaturi salin agama, têkane Majapahit banjur ngêpung nagara bae.
Nyai Agêng Ngampel gumujêng karo ngandika: “Tindakmu iku saya luput
bangêt, sanadyan para Nadi dhek jaman kuna, ênggone padha wani mungsuh
wong tuwane, iku amarga sabên dinane wis ngaturi santun agama, nanging
ora karsa, mangka sabên dinane wis diaturi mujijade, kang nandhakake yen
kudu wis santun agama Islam, ananging atur mau ora dipanggalih, isih
nglêstarekake agamane lawas, mula iya banjur dimungsuh. Lamun mangkono
tumindake, sanadyan mungsuh wong tuwa, lair batine ora luput. Barêng
wong kang kaya kowe, mujijadmu apa? Yen nyata Khalifatu’llah wênang
nyalini agama lah coba wêtokna mujijadmu tak-tontone”.
Prabu Jimbun matur yen ora kagungan mujijad apa-apa, mung manut unine
buku, jare yen ngislamake wong kapir iku ing besuk oleh ganjaran
swarga.
Nyai Agêng Ngampel gumujêng nanging wêwah dukane. Ujar-jare bae kok
disungkêmi, tur dudu bukuning lêluhur, wong ngumbara kok diturut
rêmbuge, sing nglakoni rusak ya kowe dhewe, iku tandha yen isih mêntah
kawruhmu, durung wani marang wong tuwa, saka kêpenginmu jumênêng Nata,
kasusuhane ora dipikir. Kowe kuwi dudu santri ahli budi, mung ngêndêlake
ikêt putih, nanging putihe kuntul, sing putih mung ing jaba, ing jêro
abang, nalika eyangmu isih sugêng, kowe tau matur yen arêp ngrusak
Majapahit, eyangmu ora parêng, malah manti-manti aja nganti mungsuh wong
tuwa, saiki eyangmu wis seda, wêwalêre kok-trajang, kowe ora wêdi
papacuhe. Yen kowe njaluk idi marang aku, prakara têtêpmu dadi Ratu
tanah Jawa, aku ora wênang ngideni, aku bangsa cilik tur wong wadon,
mêngko rak buwana balik arane, awit kowe sing mêsthine paring idi marang
aku, amarga kowe Khalifatu’llah sajroning tanah Jawa, mung kowe dhewe
sing tuwa, saucapmu idu gêni, yen aku tuwa tiwas, yen kowe têtêp tuwa
Ratu”.
Banjure pangandikane Nyai Agêng Ngampel: “Putu! kowe tak- dongengi
kupiya patang prakara, ing kitab hikayat wis muni, carita tanah Mêsir,
panjênêngane Kanjêng Nabi Dhawud, putrane anggege kapraboning rama, Nabi
Dhawud nganti kengsêr saka nagara, putrane banjur sumilih jumênêng
Nata, ora lawas Nabi Dhawud sagêd wangsul ngrêbut nagarane. Putrane
nunggang jaran mlayu mênyang alas, jarane ambandhang kêcanthol-canthol
kayu, nganthi pothol gumantung ana ing kayu, iya iku kang diarani
kukuming Allah. Ana maneh caritane Sang Prabu Dewata-cêngkar, iku iya
anggege kapraboning rama, nanging banjur disotake dening ingkang rama
banjur dadi buta, sabên dina mangsa jalma, ora suwe antarane, ana
Brahmana saka tanah sabrang angajawa, aran Aji Saka, anggêlarake
panguwasa sulap ana ing tanah Jawa. Wong Jawa akeh kang padha asih
marang Aji Saka, gêthing marang Dewatacêngkar, Ajisaka diangkat dadi
Raja, Dewatacêngkar dipêrangi nganti kêplayu, ambyur ing sagara, dadi
bajul, ora antara suwe banjur mati. Ana maneh caritane nagara Lokapala
uga mangkono, Sang Prabu Danaraja wani karo ingkang rama, kukume iya
isih tumindak kaya kang tak-caritakake mau, kabeh padha nêmu sangsara.
Apa maneh kaya kowe, mungsuh bapa kang tanpa prakara, kowe mêsthi
cilaka, patimu iya mlêbu mênyang yomani, kang mangkono iku kukume
Allah”.
Sang Prabu Jimbun mirêng pangandikane ingkang eyang, panggalihe rumasa kêduwung bangêt, nanging wis ora kêna dibalekake.
Nyai Agêng Ngampel isih nêrusake pangandikane: “Kowe kuwi dilêbokake
ing loropan dening para ngulama lan para Bupati, mung kowe kok gêlêm
nglakoni, sing nglakoni cilaka rak iya mung kowe dhewe, tur kelangan
bapa, salawase urip jênêngmu ala, bisa mênang pêrang nanging mungsuh
bapa Aji, iku kowe mrêtobata marang Kang Maha Kuwasa, kiraku ora bakal
oleh pangapura, sapisan mungsuh bapa, kapindho murtat ing Ratu, kaping
têlune ngrusak kabêcikan apa dene ngrusak prajane tanpa prakara. Adipati
Pranaraga lan Adipati Pêngging masa trimaa rusaking Majapahit, mêsthine
labuh marang bapa, iku bae wis abot sanggane”. Nyai Agêng akeh-akeh
pangandikane marang Prabu Jimbun. Sawise Sang Prabu dipangandikani,
banjur didhawuhi kondur mênyang Dêmak, sarta didhawuhi nglari lolose
ingkang rama, yen wis kêtêmu diaturana kondur mênyang Majapahit, lan
aturana mampir ing Ngampelgadhing, nanging yen ora kêrsa, aja dipêksa,
amarga yen nganti duka mangka banjur nyupatani, mêsthi mandi.
Sang Prabu Jimbun sarawuhe ing Dêmak, para wadya padha sênêng-sênêng
lan suka-suka nutug, para santri padha trêbangan lan dhêdhikiran, padha
angucap sukur lan bungah bangêt dene Sang Prabu wis kondur sarta bisa
mênang pêrange.
Sunan Benang mêthukake kondure Sang Prabu Jimbun, Sang Nata banjur
matur marang Sunan Benang yen Majapahit wis kêlakon bêdhah,
layang-layang Buddha iya wis diobongi kabeh, sarta ngaturake yen ingkang
rama lan Raden Gugur lolos, Patih Majapahit mati ana samadyaning
papêrangan, Putri Cêmpa wis diaturi ngungsi mênyang Benang, wadya
Majapahit sing wis têluk banjur padha dikon Islam.
Sunan Benang mirêngake ature Sang Prabu Jimbun, gumujêng karo manthuk-manthuk, sarta ngandika yen wis cocog karo panawange.
Sang Prabu matur, yen kondure uga mampir ing Ngampeldênta, sowan
ingkang eyang Nyai Agêng Ngampel, ngaturake yen mêntas saka Majapahit,
sarta nyuwun idi ênggone jumênêng Nata, nanging ana ing Ngampel malah
didukani sarta diuman-uman, ênggone ora ngrêti marang kabêcikane Sang
Prabu Brawijaya, nanging sawise, banjur didhawuhi ngupaya ingkang rama,
apa sapangandikane Nyai Agêng Ngampel diaturake kabeh marang Sunan
Benang.
Sunan Benang sawise mirêngake ature Sang Nata ing batos iya kêduwung,
rumaos lupute, dene ora ngelingi marang kabêcikane Sang Prabu
Brawijaya. Nanging rasa kang mangkono mau banjur dislamur ing
pangandika, samudanane nyalahake Sang Prabu Brawijaya lan Patih, ênggone
ora karsa salin agama Islam.
Sunan Benang banjur ngandika, yen dhawuhe Nyai Agêng Ngampel ora
pêrlu dipanggalih, amarga panimbange wanita iku mêsthi kurang sampurna,
luwih bêcik ênggone ngrusak Majapahit dibanjurake, yen Prabu Jimbun
mituhu dhawuhe Nyai Ngampeldênta, Sunan Benang arêp kondur mênyang
‘Arab, wusana Prabu Jimbun banjur matur marang Sunan Benang, yen ora
nglakoni dhawuhe Nyai Ngampel, mêsthine bakal oleh sabda kang ora bêcik,
mula iya wêdi.
Sunan Benang paring dhawuh marang Sang Prabu, yen ingkang rama mêksa
kondur mênyang Majapahit, Sang Prabu didhawuhi sowan nyuwun pangapura
kabeh kaluputane, dene yen arêp ngaturi jumênêng Nata maneh, aja ana ing
tanah Jawa, amarga mêsthi bakal ngribêdi lakune wong kang padha arêp
salin agama Islam, supaya dijumênêngake ana seje nagara ing sajabaning
tanah Jawa.
Sunan Giri banjur nyambungi pangandika, mungguh prayoganing laku
supaya ora ngrusakake bala, Sang Prabu Brawijaya sarta putrane bêcik
ditênung bae, awit yen mateni wong kapir ora ana dosane.
Sunan Benang sarta Prabu Jimbun wis nayogyani panêmune Sunan Giri kang mangkono mau.
Gênti kang cinarita, tindake Sunan kalijaga ênggone ngupaya Sang
Prabu Brawijaya, mung didherekake sakabat loro lakune kêlunta-lunta,
sabên desa diampiri, saka ênggone ngupaya warta. Lampahe Sunan Kalijaga
turut pasisir wetan, sing kalangkungan tindake Sang Prabu Brawijaya.
Lampahe Sang Prabu Brawijaya wis têkan ing Blambangan, sarehne wis
kraos sayah banjur kendêl ana sapinggiring beji. Ing wêktu iku
panggalihe Sang Prabu pêtêng bangêt, dene sing marak ana ngarsane mung
kêkasih loro, iya iku Nayagenggong lan Sabdapalon, abdi loro mau tansah
gêguyon, lan padha mikir kahaning lêlakon kang mêntas dilakoni, ora
antara suwe kêsaru sowanne Sunan Kalijaga, banjur ngabêkti sumungkêm
padane Sang Prabu.
Sang Prabu banjur ndangu marang Sunan Kalijaga: “Sahid! kowe têka ana apa? Apa prêlune nututi aku?”
Sunan Kalijaga matur: “Sowan kula punika kautus putra paduka, madosi
panjênêngan paduka, kapanggiha wontên ing pundi-pundi, sêmbah
sungkêmipun konjuka ing pada paduka Aji, nuwun pangaksama sadaya
kasisipanipun, dene ngantos kamipurun ngrêbat kaprabon paduka Nata, awit
saking kalimputing manah mudha punggung, botên sumêrêp tata krami,
sangêt kapenginipun mêngku praja angreh wadyabala, sineba ing para
bupati. Samangke putra paduka rumaos ing kalêpatanipun, dene darbe bapa
Ratu Agung ingkang anyêngkakakên saking ngandhap aparing darajat Adipati
ing Dêmak, tangeh malêsa ing sih paduka Nata, ing mangke putra paduka
emut, bilih panjênêngan paduka linggar saking praja botên kantênan
dunungipun, punika putra paduka rumaos yen mêsthi manggih dêdukaning
Pangeran. Mila kawula dinuta madosi panjênêngan paduka, kapanggiha
wontên ing pundi-pundi ingaturan kondur rawuh ing Majapahit, têtêpa
kados ingkang wau-wau, mêngku wadya sineba para punggawa, aweta dados
jêjimat pinundhi-pundhi para putra wayah buyut miwah para santana,
kinurmatan sinuwunan idi wilujêngipun wontên ing bumi. Manawi paduka
kondur, putra paduka pasrah kaprabon paduka Nata, putra paduka nyaosakên
pêjah gêsang, yen kaparêng saking karsa paduka, namung nyuwun
pangaksama paduka, sadayaning kalêpatanipun, lan nyuwun pangkatipun lami
dados Adipati ing Dêmak, têtêpa kados ingkang sampun. Dene yen
panjênêngan paduka botên karsa ngasta kaprabon Nata, sinaosan kadhaton
wontên ing rêdi, ing pundi sasênênging panggalih paduka, ing rêdi
ingkang karsakakên badhe dipundhêpoki, putra paduka nyaosi busana lan
dhahar paduka, nanging nyuwun pusaka Karaton ing tanah Jawa, dipunsuwun
ingkang rila têrusing panggalih”.
Sang Prabu Brawijaya ngandika: “Ingsun-rungu aturira, Sahid! nanging
ora ingsun-gatekake, karana ingsun wis kapok rêmbugan karo santri padha
nganggo mata pitu, padha mata lapisan kabeh, mula blero pandulune, mawas
ing ngarêp nanging jêbul anjênggung ing buri, rêmbuge mung manis ana
ing lambe, batine angandhut pasir kinapyukake ing mata, murih picêka
mataku siji. Sakawit ingsun bêciki, walêse kaya kênyung buntut, apa ta
salah-ingsun, têka rinusak tanpa prakara, tinggal tata adat caraning
manusa, mukul pêrang tanpa panantang, iku apa nganggo tataning babi,
dadi dudu tataning manusa kang utama”.
Sunan Kalijaga barêng ngrungu pangandikane Sang Prabu rumasa ing
kaluputane ênggone melu mbêdhah karaton Majapahit, ing batin bangêt
panalangsane, dene kadudon kang wis kêbanjur, mula banjur ngrêrêpa,
ature: “Inggih saduka-duka paduka ingkang dhumawa dhatêng putra wayah,
mugi dadosa jimat paripih, kacancang pucuking rema, kapêtêk wontên ing
êmbun, mandar amêwahana cahya nurbuwat ingkang wêning, rahayunipun para
putra wayah sadaya. Sarehning sampun kalêpatan, punapa malih ingkang
sinuwun malih, kajawi namung pangapuntên paduka. wangsul karsa paduka
karsa tindak dhatêng pundi?”
Sang Prabu Brawijaya ngandika: “Saiki karsaningsun arsa tindak
mênyang Bali, kêtêmu karo yayi Prabu Dewa agung ing Kêlungkung, arsa
ingsun-wartani pratingkahe si Patah, sikara wong tuwa kang tanpa dosa,
lan arsa ingsun-kon nimbali para Raja kanan kering tanah jawa, samêkta
sakapraboning pêrang, lan Adipati Palembang sun-wehi wêruh, yen anake
karo pisan satêkane tanah Jawa sun-angkat dadi Bupati, nanging ora wêruh
ing dalan, banjur wani mungsuh bapa Ratu, sun-jaluk lilane anake arêp
ingsun pateni, sabab murtat wani ing bapa kapindhone Ratu, lan ingsun
arsa angsung wikan marang Hongte ing Cina, yen putrane wis patutan karo
ingsun mêtu lanang siji, ananging ora wêruh ing dalan, wani mungsuh bapa
ratu, iya ingsun-jaluk lilane, yen putune arsa ingsun-pateni, ingsun
njaluk biyantu prajurit Cina, samêkta sakapraboning pêrang, njujuga
nagari Bali. Yen wis samêkta sawadya prajurit, sarta padha eling marang
lêlabêtan kabêcikaningsun, lan duwe wêlas marang wong wungkuk kaki-kaki,
yêkti padha têka ing Bali sagêgamaning pêrang, sun-jak marang tanah
Jawa angrêbut kapraboningsun, iya sanadyan pêrang gêdhe gêgêmpuran
amungsuh anak, ingsun ora isin, awit ingsun ora ngawiti ala, aninggal
carane wong agung.”
Sunan Kalijaga ngrungu dhawuhe Sang Prabu kang mangkono iku ing
sanalika mung dhêlêg-dhêlêg, ngandika sajroning ati: “Tan cidra karo
dhawuhe Nyai Agêng Ngampelgadhing, yen eyang wungkuk isih mbrêgagah
nggagahi nagara, ora nyawang wujuding dhiri, kulit kisut gêgêr wungkuk.
Lamun iki ngantiya nyabrang marang Bali, ora wurung bakal ana pêrang
gêdhe tur wadya ing Dêmak masa mênanga, amarga katindhihan luput,
mungsuh ratu pindho bapa, kaping têlune kang mbêciki, wis mêsthi bae
wong Jawa kang durung Islam yêkti asih marang Ratu tuwa, angantêp
tangkêping jurit, mêsthi asor wong Islam tumpês ing pêpêrangan.”
Wusana Sunan Kalijaga matur alon: “Dhuh pukulun Jêng Sang Prabu!
saupami paduka lajêngna rawuh ing bali, nimbali para Raja, saestu badhe
pêrang gêgêmpuran, punapa botên ngeman risakipun nagari Jawi, sampun
tamtu putra paduka ingkang badhe nêmahi kasoran, panjênêngan paduka
jumênêng Nata botên lami lajêng surud, kaprabon Jawi kaliya ing sanes
darah paduka Nata, saupami kados dene sêgawon rêbatan bathang, ingkang
kêrah tulus kêrah têtumpêsan sami pêjah sadaya daging lan manah kathêda
ing sêgawon sanesipun”.
Sang prabu Brawijaya ngandika: “Mungguh kang mangkono iki luwih-luwih
karsane Dewa Kang Linuwih, ingsun iki Ratu Binathara, nêtêpi mripat
siji, ora nganggo mata loro, mung siji marang bênêr paningalku, kang
miturut adat pranatane para lêluhur. Saupama si Patah ngrasa duwe bapa
ingsun, kêpengin dadi Ratu, disuwun krananing bêcik, karaton ing tanah
Jawa, iya sun-paringake krana bêcik, ingsun wis kaki-kaki, wis warêg
jumênêng Ratu, nrima dadi pandhita, pitêkur ana ing gunung. Balik
samêngko si Patah siya mring sun, mêsthine-ingsun iya ora lila ing tanah
Jawa diratoni, luwih karsaning Jawata Gung, pamintane marang para titah
ing wuri.”
Sunan Kalijaga barêng mirêng pangandikane Sang Prabu, rumasa ora
kaconggah ngaturi, mula banjur nyungkêmi pada, sarta banjur nyaosake
cundrike karo matur, yen Sang Prabu ora karsa nglampahi kaya ature Sunan
Kalijaga, Sunan Kalijaga nyuwun supaya dipateni bae, amarga lingsêm
manawa mêruhi lêlakon kang saru.
Sang Prabu nguningani patrape Sunan kalijaga kang mangkono mau,
panggalihe kanggêg, mula nganti suwe ora ngandika tansah têbah jaja karo
nênggak waspa, sêrêt pangandikane: “Sahid! linggiha dhisik, tak-pikire
sing bêcik, tak-timbange aturmu, bênêr lan lupute, têmên lan gorohe,
amarga aku kuwatir yen aturmu iku goroh kabeh. Sumurupa Sahid! saupama
aku kondur marang Majapahit, si Patah seba mênyang aku, gêthinge ora
bisa mari, amarga duwe bapa Buddha kawak kapir kupur, liya dina lali,
aku banjur dicêkêl dibiri, dikon tunggu lawang pungkuran, esuk sore
diprêdi sêmbahyang, yen ora ngrêti banjur diguyang ana ing blumbang
dikosoki alang-alang garing.”
Sang Prabu mbanjurake pangandikane marang Sunan Kalijaga: “Mara
pikirên, Sahid! saiba susahing atiku, wong wis tuwa, nyêkrukuk, kok
dikum ing banyu”.
Sunan Kalijaga gumujêng karo matur: “Mokal manawi makatên, benjing
kula ingkang tanggêl, botên-botênipun manawi putra paduka badhe
siya-siya dhatêng panjênêngan paduka, dene bab agami namung kasarah
sakarsa paduka, namung langkung utami manawi panjênêngan paduka karsa
gantos sarak rasul, lajêng nyêbut asmaning Allah, manawi botên karsa
punika botên dados punapa, tiyang namung bab agami, pikêkahipun tiyang
Islam punika sahadat, sanadyan salat dhingklak-dhingkluk manawi dereng
mangrêtos sahadat punika inggih têtêp nama kapir”.
Sang Prabu ngandika: “Sahadat iku kaya apa, aku kok durung ngrêti, coba ucapna tak-rungokne”.
Sunan kalijaga banjur ngucapake sahadat: ashadu ala ilaha ila’llah,
wa ashadu anna Mukhammadar-Rasulu’llah, têgêsipun: Ingsung anêkseni, ora
ana Pangeran kang sajati, amung Allah, lan anêkseni, Kangjêng Nabi
Mukhammad iku utusane Allah”.
Ature Sunan Kalijaga marang Sang Prabu: “Tiyang nêmbah dhatêng arah
kemawon, botên sumêrêp wujud têgêsipun, punika têtêp kapiripun, lan
malih sintên tiyang ingkang nêmbah puji ingkang sipat wujud warni,
punika nêmbah brahala namanipun, mila tiyang punika prêlu mangrêtos
dhatêng lair lan batosipun. Tiyang ngucap punika kêdah sumêrêp dhatêng
ingkang dipunucapakên, dene têgêsipun Nabi Mukhammad Rasula’llah:
Mukhammad punika makam kuburan, dados badanipun tiyang punika kuburipun
rasa sakalir, muji badanipun piyambak, botên muji Mukhammad ing ‘Arab,
raganipun manusa punika wêwayanganing Dzating Pangeran, wujud makam
kubur rasa, Rasul rasa kang nusuli, rasa pangan manjing lesan, Rasule
minggah swarga, lu’llah, luluh dados êndhut, kasêbut Rasulu’llah punika
rasa ala ganda salah, riningkês dados satunggal Mukhammad Rasula’llah,
kang dhingin wêruh badan, kaping kalih wêruh ing têdhi, wajibipun manusa
mangeran rasa, rasa lan têdhi dados nyêbut Mukhammad rasulu’llah, mila
sêmbahyang mungêl “uzali” punika têgêsipun nyumêrêpi asalipun. Dene
raganipun manusa punika asalipun saking roh idlafi, rohipun Mukhammad
Rasul, têgêsipun Rasul rasa, wijile rasaning urip, mêdal saking badan
kang mênga, lantaran ashadualla, manawi botên mêngrêtos têgêsipun
sahadat, botên sumêrêp rukun Islam, botên mangrêtos purwaning dumados”.
Sunan kalijaga ature akeh-akeh, nganti Prabu Brawijaya karsa santun
agama Islam, sawise banjur mundhut paras marang Sunan Kalijaga nanging
remane ora têdhas digunting, mulane Sunan Kalijaga banjur matur, Sang
Prabu diaturi Islam lair batos, amarga yen mung lair bae, remane ora
têdhas digunting. Sang Prabu banjur ngandika yen wis lair batos, mulane
kêna diparasi.
Sang Prabu sawise paras banjur ngandika marang Sabdapalon lan
Nayagenggong: “Kowe karo pisan tak-tuturi, wiwit dina iki aku ninggal
agama Buddha, ngrasuk agama Islam, banjur nyêbut asmaning Allah Kang
Sajati. Saka karsaku, kowe sakarone tak-ajak salin agama Rasul tinggal
agama Buddha”.
Sabdapalon ature sêndhu: “Kula niki Ratu Dhang Hyang sing rumêksa
tanah Jawa. Sintên ingkang jumênêng Nata, dados momongan kula. Wiwit
saking lêluhur paduka rumiyin, Sang Wiku Manumanasa, Sakutrêm lan
Bambang Sakri, run-tumurun ngantos dumugi sapriki, kula momong pikukuh
lajêr Jawi, kula manawi tilêm ngantos 200 taun, sadangunipun kula tilêm
tamtu wontên pêpêrangan sadherek mêngsah sami sadherek, ingkang nakal
sami nêdha jalma, sami nêdha bangsanipun piyambak, dumugi sapriki
umur-kula sampun 2000 langkung 3 taun, momong lajêr Jawi, botên wontên
ingkang ewah agamanipun, nêtêpi wiwit sapisan ngestokakên agami Buddha.
Sawêg paduka ingkang karsa nilar pikukuh luhur Jawi. Jawi têgêsipun
ngrêti, têka narimah nama Jawan, rêmên manut nunut-nunut, pamrihipun
damêl kapiran muksa paduka mbenjing.”
Sabdane Wiku tama sinauran gêtêr-patêr.
Sang Prabu Brawijaya sinêmonan dening Jawata, ênggone karsa mlêbêt
agama Rasul, iya iku rêrupan kahanan ing dunya ditambahi warna têlu: 1:
aran sukêt Jawan, 2: pari Randanunut, lan 3: pari Mriyi.
Sang Prabu andangu maneh: “Kapriye kang padha dadi kêkêncênganmu, apa
gêlêm apa ora ninggal agama Buddha, salin agama Rasul, nyêbut Nabi
Mukhammad Rasula’llah panutaning para Nabi, lan nyêbut asmaning Allah
Kang Sajati?”
Sabdapalon ature sêndhu: “Paduka mlêbêt piyambak, kula botên têgêl
ningali watak siya, kados tiyang ‘Arab. Siya punika têgêsipun ngukum,
tur siya dhatêng raga, manawi kula santun agami, saestu damêl kapiran
kamuksan-kula, ing benjing, dene ingkang mastani mulya punika rak tiyang
‘Arab sarta tiyang Islam sadaya, anggenipun ngalêm badanipun piyambak.
Manawi kula, mastani botên urus, ngalêm saening tangga, ngapêsakên
badanipun piyambak, kula rêmên agami lami, nyêbut Dewa Ingkang
Linangkung.
Jagad punika raganipun Dewa ingkang asipat budi lan hawa, sampun
dados wajibipun manusa punika manut dhatêng eling budi karêpan, dados
botên ngapirani, manawi nyêbut Nabi Mukhammad Rasulu’llah, têgêse
Mukhammad niku makaman kubur, kubure rasa kang salah, namung mangeran
rasa wadhag wadhahing êndhut, namung tansah nêdha eca, botên ngengêti
bilahinipun ing wingking, mila nami Mukhammad inggih makaman kuburan
sakalir, roh idlafi têgêsipun lapisan, manawi sampun risak wangsul
dhatêng asalipun malih. Wangsul Prabu Brawijaya lajêng manggen wontên
pundi. Adam punika muntêl kaliyan Hyang Brahim, têgêsipun kêbrahen
nalika gêsangipun, botên manggih raos ingkang saestu, nanging tangining
raos wujud badan, dipunwastani Mukhammadun, makaman kuburing rasa,
jasanipun budi, dados sipatipun tiyang lan raos. Manawi dipunpundhut
ingkang Mahakuwasa, sarira paduka sipate tiyang wujud dados, punika
dadosipun piyambak, lantaranipun ngabên awon, bapa biyung botên damêl,
mila dipunwastani anak, wontênipun wujud piyambak, dadosipun saking gaib
samar, saking karsaning Latawalhujwa, ingkang nglimputi wujud,
wujudipun piyambak, risak-risakipun piyambak, manawi dipunpundhut dening
Ingkang Maha Kuwasa, namung kantun rumaos lan pangraos ingkang
paduka-bêkta dhatêng pundi kemawon, manawi dados dhêmit ingkang têngga
siti, makatên punika ingkang nistha, namung prêlu nênggani daging bacin
ingkang sampun luluh dados siti, makatên wau têtêp botên wontên
prêlunipun. Ingkang makatên punika amargi namung saking kirang budi
kawruhipun, kala gêsangipun dereng nêdha woh wit kawruh lan woh wit
budi, nrimah pêjah dados setan, nêdha siti ngajêng-ajêng tiyang ngirim
sajen tuwin slamêtanipun, ing têmbe tilar mujijat rakhmat nyukani
kiyamat dhatêng anak putunipun ingkang kantun. Tiyang pêjah botên
kêbawah pranataning Ratu ing lair, sampun mêsthi sukma pisah kaliyan
budi, manawi tekadipun sae inggih nampeni kamulyan, nanging manawi
tekadipun awon inggih nampeni siksanipun. Cobi paduka-jawab atur-kula
punika”.
