PUPUH IV
P A N G K U R
P A N G K U R
01
Sekar pangkur kang winarna, lelabuhan kang kanggo wong ngaurip, ala
lan becik puniku, prayoga kawruhana, adat waton puniku dipunkadulu,
miwah ingkang tata krama, den kaesthi siyang ratri.
Nasihat ini dibalut dengan tembang Pangkur. Seyogyanya kau
memahami hakikat pengabdian bagi kehidupan, tentang baik dan buruk perlu
kau ketahui. Pahami pula ada dan aturan, serta siang malam jangan kau
lupakan tata krama
02
Deduga lawan prayoga, myang watara reringa aywa lali, iku parabot
satuhu, tan kena tininggala, tangi lungguh angadeg tuwin lumaku, angucap
meneng anendra, duga-duga nora kari.
Jangan kau lupakan pertimbangan, boleh sedikit curiga karena hal
itu merupakan (keharusan) yang tidak boleh kau lupakan, baik ketka
sedang terjaga, duduk, bangun, maupun berjalan, diam, berbicara, maupun
tidur (jangan lupakan nalar).
03
Miwah ta sabarang karya, ing prakara kang gedhe lan kang cilik, papat
iku aja kantun, kanggo sadina-dina, rina wengi nagara miwah ing dhusun,
kabeh kang padha ambegan, papat iku aja lali.
Demikian pula pertimbangan empat perkara dalam segala hal baik
yang besar maupun yang kecil jangan kau lupakan, terapkan sehari-hari,
siang atau malam, di kota maupun di desa. (Hal ini berlaku) untuk semua
makhluk yang bernapas.
04
Kalamun ana manusa, anyinggahi dugi lawan prayogi, iku watake tan
patut, awor lawan wong kathah, wong degsura ndaludur tan wruh ing edur,
aja sira pedhak-pedhak, nora wurung neniwasi.
Jika ada manusia yang melupakan pertimbangan nalar, itu tak patut
berbaur dengan orang banyak. Janganlah kau dekati orang yang tak tahu
adat dan hanya menuruti kemauannya sendiri, (orang seperto itu) akan
membawa kehancuran.
05
Mapan watake manusa, pan ketemu ing laku lawan linggih, solah
muna-muninipun, pan dadi panengeran ingkang, kang apinter kang bodho
miwah kang luhur, kang sugih lan kang melarat, tanapi manusa singgih.
Ciri perilaku manusia itu tampak dari bagaimana varanya berjalan
dan duduk, tindak-tanduk dalam berbicara. Meskipun orang itu pandai atau
bodoh, berderajat tinggi atau hina, kaya atau miskin
06
Ulama miwah maksiyat, wong kang kendel tanapi wong kang jirih,
durjana bebotoh kaum, lanang wadon pan padha, panitike manusa wateke
wewatekipun, apa dene wong kang nyata, ing pangawruh kang wus pasthi.
Ulama atau penjahat, pemberani maupun penakut, pencuri maupun
bebotoh, atau lelaki maupun perempuan semua memiliki ciri-ciri yang
sama.
07
Tinitik ing solah muna, lawan muni ing laku lawan linggih, iku
panengeran agung, winawas ginrahita, pramilane ing wong kuna-kuna iku,
yen amawas ing sujanma, datan kongsi mindho gaweni.
Terlihat dari tindak-tanduk, berbicara, berjalan, dan duduk, itu
cirri utama yang mudah diketahui dan dirasakan. Oleh karena itu, orang
jaman duu tidak pernah salah dalam menilai orang.
08
Masa mengko mapan arang, kang katemu ing basa kang basuki, ingkang
lumrah wong puniku, dhengki srei lan dora, iren meren dahwen pinasten
kumingsun, opene nora prasaja, jail mutakil bakiwit.
Masa sekarang, sangat sulit menemukan perilaku yang baik. Umumnya
(manusia sekarang) itu dengki, serakah, dan pembohong, malas, iri,
senang encela, sombong, tidak jujur, jahil, banyak curiga, dan curang
09
Alaning liyan den andhar, ing becike liyan dipunsimpeni, becike dhewe
ginunggung, kinarya pasamuan, nora ngrasa alane dhewe ngendhukur, wong
mangkono wateknya, nora kena denpedhaki.
Kejelekan orang lain disebarluaskan, sementara kebaikan (orang
lain) disembunyikan, kebaikannya sendiri disanjung-sanjung dan
dibicarakan dalam pertemuan, tidak merasa kejelekannya sendiri
bertumpuk. Orang yang bertabiat seperti itu tidak layak kau dekati.
10
Iku wong durjana murka, nora nana mareme jroning ati, sabarang
karepanipun, nadyan wusa katekan, karepane nora mari saya banjur,
luwamah lawan amarah, iku kang den tut wuri.
Orang seperti itu disebutpenjahat serakah, tidak pernah merasa
puas meskipun semua keinginannya telah terpenuhi, kemauannya tidak ernah
berhenti, malah semakinmenjadi-jadi, menurutkan hawa nafsu lawamah dan
amarah.
11
Ing sabarang tingkah polah, ing pangucap tanapi lamun linggih,
sungkan asor ambekipun, pan lumuh kaungkulan, ing sujanma pangrasane
dhewekipun, nora nana kang memadha, angrasa luhur pribadi.
Segala tingkah laku, dalam berbicara maupun duduk, tabiatnya
tidak mau dikalahkan oleh orang lain, tidak mau ada yang menyamai, ia
merasa dirinya paling tinggi.
12
Aja nedya katempelan, ing wewatek kang tan panates ing budhi, watek
rusuh nora urus, tunggal lawan manusa, dipun sami karya labuhan kang
patut, darapon dadi tuladha, tinuta ing wuri.
Jangan sampai kau dihinggapi tabiat yang tidak pantas karena
perilaku jahat seperti itu tidak patut disandang manusia. Seyognya
berbuatlah kebajikan sehingga menjadi suri teladan dan panutan di
kemudian hari.
13
Aja lunyu lemer genjah, angrong pasanakan nyumur gumuling, ambubut
arit puniku, watek datan raharja, pan wong lunyu nora pantes dipunenut,
monyar-manyir tan anteban, dela lemeran puniku.
Janganlah bersikap lunyu lemer genjah, angrong pasanakan nyumur gumuling, dan ambubut arit karena
sifat itu tidak akan menyelamatkanmu, tidak patut kau anut. Watak lunyu
itu artinyakata-katanya tidak bisa dipegang, sedangkan sifat lemer
14
Para penginan tegesnya, genjah iku cak-cekan barang kardi, angrong
pasanak liripun, remen ulah miruda, mring rabine sadulur miwah ing
batur, mring sanak myang prasanakan, sok senenga den ramuhi.
Adalah mudah tergiur sesuatu. Genjah artinya senang berkata
jorok, angrong pasanakan artinya senang berselingkuh dengan istri orang,
dan jika sudah mencintai istri sahabat atau kerabat harus terlaksana.
15
Nyumur guling linira, ambeladhah nora duwe wewadi, nora kene
rubung-rubung, wewadine den umbar, mbuntut arit punika pracekanipun,
ambener ing pangarepan, nanging nggarethel ing wuri.
Nyumur gumuling artinya tidak dapat menyimpan rahasia, jika
mendengar kabar (meskipun sebagian) langsung disebarluaskan. Mbuntut
arit artinya di awal terdengar baik tapi menggerutu di belakang.
16
Sabarang kang dipun ucap, nora wurung amrih oleh pribadi, iku labuhan
patut, aja na nedya nulad, ing wateking nenem prakara punika, sayogyane
ngupayaa, lir mas tumimbul ing warih.
Semua yang diucapkannya hanya untuk keuntungan diri sendiri. Hal
itu bukan kebajikan yang baik, dan jangan ada yang meniru keenam sifat
di atas. Seyogyanya berlakulan seperti emas yang tersembul di permukaan.
(mas tumimbul merupakan isyarat pola tembang berikutnya yaitu
maskumambang).
0 komentar:
Posting Komentar